สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ / เล่มที่ ๑๕ / เรื่องที่ ๑ ผึ้ง / สำหรับเด็กระดับกลาง

ผึ้งเป็นแมลงชนิดหนึ่งที่ทุกคนรู้จักกันดี เล่ากันมาว่า ผึ้งเป็นสัตว์ชนิดแรก ที่สอนให้คนรู้จักกับรสหวานตามธรรมชาติ สิ่งนั้นคือ น้ำผึ้งนั่นเอง คนโบราณรู้จักลิ้มรสน้ำผึ้งมานานนับหมื่นปีแล้ว มีภาพวาดเป็นหลักฐานบนผนังถ้ำในประเทศสเปน ซึ่งอายุประมาณ ๙,๐๐๐ ปี รูปวาดนั้นแสดงให้เห็นคนยุคหิน กำลังปีนขึ้นไปตีรังผึ้ง ที่อยู่ในโพรงตามธรรมชาติ และเก็บน้ำผึ้งใส่หม้อดินไว้กินกัน ภาพนั้นแสดงให้เห็นว่า น้ำผึ้ง เป็นอาหารที่มีความหวานจากธรรมชาติชนิดแรก ที่คนโบราณรู้จักเก็บนำมาใช้ ก่อนที่จะรู้จักน้ำตาลจากพืช ซึ่งใช้กันอยู่ในปัจจุบัน

จารึกรูปผึ้งบนศิลา ในประเทศอียิปต์

จารึกรูปผึ้งบนศิลา ในประเทศอียิปต์

ประมาณ ๕,๐๐๐ ปีมาแล้ว เมื่อคนเราเริ่มรู้จักเขียนหนังสือ ชาวอียิปต์โบราณได้จารึกเรื่องราวเกี่ยวกับผึ้ง และการเลี้ยงผึ้งเป็นครั้งแรก พระเจ้าเมนิส ฟาโรห์แห่งประเทศอียิปต์ในสมัยนั้น ให้ความสำคัญกับผึ้งมาก จนถึงกับใช้ผึ้งเป็นเครื่องหมายประจำพระองค์ ทั้งนี้เพราะผึ้งมีความสำคัญต่อชาวอียิปต์มาก นอกจากให้น้ำผึ้งที่เป็นอาหารแล้ว ยังให้ไขผึ้ง หรือขี้ผึ้ง ที่ใช้ทำเทียน สำหรับจุดบูชาเทพเจ้า และให้แสงสว่างอีกด้วย ประโยชน์อันมหาศาลที่ได้จากผึ้งก็คือ ความอุดมสมบูรณ์ของพืชพันธุ์ธัญญาหาร อันเป็นผลงานของผึ้ง ที่ช่วยผสมเกสรให้พืชนานาชนิดมีลูกผลดก และขยายพืชพันธุ์ออกไปได้มากมาย

ผึ้งชนิดต่างๆ ผึ้ง หมายถึง แมลงที่เก็บน้ำหวานจากดอกไม้มาทำน้ำผึ้ง (honey) เท่านั้น ในประเทศไทยผึ้งมีความสำคัญอยู่ ๕ ชนิด คือ

๑. ผึ้งหลวง มีขนาดตัวและรังใหญ่ที่สุด ขนาดของลำตัวผึ้งยาวประมาณ ๑.๕- ๒ เซนติเมตร มีท้องเป็นปล้องสีเหลืองและดำ ปีกแข็งแรง บินเร็ว มักพบอยู่ในป่าหรือตามชนบทโดยทั่วไป ชอบสร้างรังบนต้นไม้สูงๆ หรือภายนอกอาคารบ้านเรือน ตามวัด หรือใต้ถังเก็บน้ำสูงๆ ลักษณะรวงรังมีชั้นเดียว เป็นรูปครึ่งวงกลม ขนาดเท่าแขนผู้ใหญ่ (ขนาดประมาณ ๐.๕-๑ เมตร) รวงรังไม่มีที่ปกปิด ผึ้งหลวงดุและต่อยปวดกว่าผึ้งทุกชนิด เดือนเมษายนเป็นเดือนที่ผึ้งหลวงให้น้ำผึ้งดีที่สุด ที่เรียกว่า น้ำผึ้งเดือนห้า

๒. ผึ้งมิ้ม มีขนาดตัวและรังเล็กกว่าผึ้งหลวง และผึ้งโพรง ขนาดของลำตัวใหญ่กว่าแมลงวันบ้านเล็กน้อย มีท้องปล้องแรกสีเหลือง ที่เหลือเป็นปล้องสีดำสลับขาวชัดเจน บางคนชอบเรียกว่า "ผึ้งแมลงวัน" พบอยู่ทั่วไป ชอบตอมขนมหวาน ผึ้งมิ้มชอบสร้างรังบนต้นไม้ และในซุ้มไม้ ที่ไม่สูงจนเกินไปนัก ลักษณะรวงรังมีชั้นเดียว มีขนาดใหญ่กว่าฝ่ามือผู้ใหญ่กางเต็มที่ (ขนาดประมาณ ๒๐-๓๐ เซนติเมตร) ผึ้งมิ้มมักจะปกปิดรังของมันอยู่ในซุ้มไม้ และกิ่งไม้ เพื่อพรางตาป้องกันศัตรู เดือนกุมภาพันธ์ถึงเดือนเมษายน เป็นช่วงเวลาที่ผึ้งมิ้มให้น้ำผึ้งมากที่สุด

๓. ผึ้งมิ้มเล็ก มีขนาดตัวและรังเล็กกว่าผึ้งมิ้ม จัดเป็นผึ้งที่เล็กที่สุดในโลก ขนาดของลำตัวเล็กกว่าผึ้งมิ้ม และมีท้องปล้องแรกสีดำ ส่วนท้องปล้องที่เหลือเป็นสีขาวสลับดำ เป็นผึ้งที่หายาก พบเฉพาะในบริเวณป่าละเมาะใกล้ภูเขาเท่านั้น สร้างรังในซุ้มไม้ และบนกิ่งไม้ขนาดเล็กที่ไม่สูงมากนัก ลักษณะรังมีชั้นเดียว บอบบาง และเล็กกว่ารังของผึ้งมิ้ม คือ มีขนาดเท่าฝ่ามือผู้ใหญ่เท่านั้น ขนาดประมาณ ๑๐-๒๐ เซนติเมตร ผึ้งมิ้มเล็กมักจะปกปิดรังของมันอยู่ในซุ้มไม้ และกิ่งไม้ เพื่อพรางตาป้องกันศัตรูเหมือนกับผึ้งมิ้ม แต่ปกปิดมิดชิดกว่า บางท้องถิ่นเรียกว่า "ผึ้งม้าน" ผึ้งมิ้มเล็ก เป็นผึ้งที่จำเป็นต้องอนุรักษ์ เพราะมีเหลืออยู่เพียงเล็กน้อยในประเทศ ไทย เนื่องจากเป็นผึ้งที่ไม่ดุ และต่อยไม่เจ็บปวดเหมือนผึ้งชนิดอื่นๆ จึงถูกล่าตี หรือเผารัง เพื่อนำน้ำผึ้งมากินได้ง่าย ผึ้งมิ้มเล็กมักอาศัยอยู่บริเวณชายป่า ในที่เดียวกับผึ้งมิ้ม ดังนั้นจึงถูกนักล่าผึ้งมิ้มทำลาย เพื่อนำน้ำผึ้งป่ามาขาย จนกลายเป็นผึ้งที่ใกล้จะสูญพันธุ์ไปในที่สุด

๔. ผึ้งโพรงไทย มีขนาดตัวใหญ่กว่าผึ้งมิ้ม แต่เล็กกว่าผึ้งหลวง ลำตัวมีสีน้ำตาลสลับเหลืองเป็นปล้องๆ ที่ท้อง ผึ้งโพรงสร้างรังในโพรงไม้ ในอาคารบ้านเรือนที่มิดชิดและมืด เช่น ภายใต้หลังคา ลักษณะรวงรังหลายรวงห้อยลงมาเรียงขนานกัน ขนาดของรวงรัง มีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๓๐-๔๐ เซนติเมตร สามารถนำมาเลี้ยงในหีบได้ ผึ้งชนิดนี้ให้น้ำผึ้งในช่วงเวลาที่ดอกเงาะ ดอกทุเรียน และดอกมะพร้าวบาน สามารถเก็บน้ำผึ้งได้หลายครั้ง วิธีการเก็บน้ำผึ้งตามธรรมชาติที่ถูกต้อง ควรตัดเฉพาะรังส่วนที่มีน้ำผึ้ง ไม่ควรเผารังผึ้ง เพราะทำให้ผึ้งตายหมดทั้งรัง

๕. ผึ้งโพรงฝรั่ง ตัวมีขนาดใหญ่กว่าผึ้งโพรงไทย แต่เล็กกว่าผึ้งหลวง เป็นผึ้งที่คนไทยนำมาจากต่างประเทศ ดังนั้นบางครั้งจึงนิยมเรียกว่า ผึ้งพันธุ์ยุโรปบ้าง ผึ้งพันธุ์อิตาเลียนบ้าง ผึ้งโพรงฝรั่ง คือ ผึ้งพื้นเมืองของทวีปแอฟริกา และยุโรป มีลักษณะคล้ายผึ้งโพรงไทย คือ ทำรังหลายๆ รวงห้อยลงมาขนานกันอยู่ตามโพรงไม้ ซอกหิน หรือตามอาคารที่ปิดมิดชิด ต่อมาได้รับการนำมาเลี้ยงเป็นอุตสาหกรรมทั่วโลก เนื่องจากเป็นผึ้งที่มีขนาดรังเหมาะสม กับการนำมาประยุกต์เลี้ยงในหีบผึ้งขนาดมาตรฐานได้พอดี และสามารถเก็บสะสมน้ำผึ้งได้ปริมาณมากที่สุด ไม่ดุเหมือนผึ้งหลวง และไม่ทิ้งรังง่ายเหมือนผึ้งโพรงไทย

หัวข้อก่อนหน้า

หัวข้อถัดไป