สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ / เล่มที่ ๒๒ / เรื่องที่ ๗ ครอบครัวไทย / วัฎจักรของครอบครัวไทย

ครอบครัวขยาย ที่ประกอบด้วยคน ๓ รุ่น คือ ตายายพ่อแม่ ลูก

วัฎจักรของครอบครัวไทย เมื่อการย้ายที่อยู่หลังการแต่งงานเป็นไปในลักษณะดังกล่าว จึงมีผลโดยตรงกับวัฎจักรของครอบครัว หรือพูดอีกนัยหนึ่ง คือ การเป็นครอบครัวเดี่ยว ซึ่งประกอบด้วย พ่อ แม่ และลูก กับการเป็นครอบครัวขยาย ซึ่งในที่นี้ขอใช้ในความหมายกว้าง ซึ่งหมายถึง ลักษณะของครอบครัวที่ประกอบด้วยคน ๓ รุ่น คือ ตายาย พ่อแม่ และลูกสาวลูกเขย ขึ้นอยู่กับขั้นตอนแต่งงานของลูกสาว ซึ่งทำให้เกิดวัฎจักรการเปลี่ยนแปลงจากครอบครัวขยาย ไปสู่ครอบครัวเดี่ยว และจากครอบครัวเดี่ยวไปสู่ครอบครัวขยาย ดังนี้ ขั้นตอนที่ ๑ ครอบครัวเดี่ยว ประกอบด้วย พ่อ แม่ และลูกชาย ลูกสาวที่ยังไม่ได้แต่งงาน ขั้นตอนที่ ๒ เมื่อลูกชายลูกสาวถึงวัยแต่งงาน ลูกชายแต่งงานแล้ว ออกไปอยู่กับบ้านฝ่ายหญิง ลูกสาวคนโตแต่งงาน และพาสามีเข้ามาอยู่ในบ้าน เมื่อลูกสาวมีลูก ทำให้เกิดสภาพเป็นครอบครัวขยาย เมื่อลูกสาวคนเล็กแต่งงาน ลูกสาวคนโต และสามี ย้ายออก ลูกสาวคนเล็ก และสามี มีลูก และทั้งคู่อยู่ดูแลพ่อแม่ ช่วงที่ครอบครัวของลูกสาวอยู่ในบ้านของพ่อแม่ และผลัดกันย้ายออก นับเป็นช่วงของครอบครัวขยายที่กินเวลายาวนาน และจะเป็นช่วงของวัฎจักรของครอบครัว ที่เป็นครอบครัวขยาย ตราบเท่าที่พ่อแม่ยังมีชีวิตอยู่ การเป็นครอบครัวขยายในขั้นตอนที่ ๒ นี้ นักมานุษยวิทยาเรียกว่าเป็น stem family ซึ่งหมายถึงการที่ตายายและพ่อแม่อยู่เป็นหลัก และลูกผลัดกันอาศัยอยู่กับพ่อแม่ และย้ายออกไปในลักษณะที่กล่าวมาแล้วว่า เมื่อลูกคนรองแต่งงานพาสามีเข้ามา ลูกคนโตและสามีก็แยกครอบครัวออกไปตั้งบ้านเรือนใหม่ ซึ่งแตกต่างจากครอบครัวจีน ซึ่งเป็นครอบครัวขยาย ในลักษณะที่ ไม่ว่าลูกชายคนใดจะแต่งงาน จะพาสะใภ้เข้ามาอยู่ในบ้าน ในบ้านจึงมีทั้งครอบครัวของพี่ชายคนโต คนรอง และน้องคนเล็ก แต่ถ้าเป็นครอบครัวไทย ลูกที่แต่งงานแล้ว จะอยู่กับพ่อแม่ชั่วคราว จนกระทั่งมีลูกของตัวเอง หรือเมื่อน้องคนต่อไปแต่งงาน หรือเมื่อพร้อม ก็จะย้ายออกไปตั้งครอบครัวใหม่ ขั้นตอนที่ ๓ พ่อแม่เสียชีวิต วัฎจักรของครอบครัวกลับกลายเป็นครอบครัวเดี่ยวอีกครั้งหนึ่ง ลูกสาวคนเล็กกับสามีกลายเป็นเจ้าของบ้าน โดยลูกสาวคนเล็ก เป็นผู้ได้รับมรดกจากพ่อแม่ ดังนั้น จึงไม่อาจสรุปได้ชัดเจนว่า ครอบครัวไทยมีลักษณะเป็นครอบครัวเดี่ยว หรือเป็นครอบครัวขยาย ทั้งนี้เพราะการเปลี่ยนเป็นครอบครัวเดี่ยว หรือครอบครัวขยาย ขึ้นอยู่กับว่า ครอบครัวนั้นๆ อยู่ในช่วงใดในวัฎจักรของครอบครัว โดยปกติเมื่อนักมานุษยวิทยาเข้าไปศึกษาหมู่บ้านในภาคต่างๆ ของไทย จะพบทั้งหมู่บ้านที่มีลักษณะเป็นครอบครัวเดี่ยว และครอบครัวขยายเพราะในหมู่บ้านหนึ่งๆ ย่อมประกอบด้วยบ้านซึ่งอาจจะอยู่ในสถานะของครอบครัวเดี่ยวและครอบครัวขยาย แต่ถ้านักมานุษยวิทยาคนเดียวกันกลับไปที่หมู่บ้านเดิมที่เคยเข้าไปศึกษาเมื่อสิบปีต่อมา จำนวนของครอบครัวเดี่ยวและครอบครัวขยายในหมู่บ้านนั้น ก็จะต่างไปจากจำนวนที่ได้บันทึกไว้เมื่อสิบปีที่แล้ว ประเด็นสำคัญอยู่ที่ การเป็นครอบครัวขยายนั้น มีความโน้มเอียงที่เป็นครอบครัวขยายที่มีองค์ประกอบ ที่ค่อนมาทางฝ่ายหญิง และครอบครัวของฝ่ายหญิง