สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ / เล่มที่ ๓๒ / เรื่องที่ ๑ ตาลปัตร พัดยศ และสมณศักดิ์ / ลักษณะสำคัญของพัดยศ

ลักษณะ สำคัญของพัดยศ พัดยศแต่ละชนิดมีลักษณะสำคัญแสดงความแตกต่าง ซึ่งเป็นเครื่องบอกชั้นยศ และคุณสมบัติพิเศษของพระสงฆ์ ที่ได้รับพระราชทานด้วย ดังนี้ ๑. ยอดพัด พัดยศประจำพระองค์สมเด็จพระมหาสมณเจ้า สมเด็จพระสังฆราชเจ้า และสมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายกซึ่งแต่ละพระองค์ที่ได้รับพระราชทานพัดยศ มีสมณศักดิ์สูงต่ำแตกต่างกัน โดยจะสังเกตได้ที่ยอดพัดที่ทำด้วยงาแกะเป็นรูปฉัตร ๗ ชั้น ๕ ชั้น ๓ ชั้นหรือแกะเป็นรูปพระมหามงกุฎ ส่วนยอดพัดของสมเด็จพระราชาคณะลงมา ถึงพระราชาคณะชั้นสามัญ จะแกะเป็นรูปบัวซ้อนเหมือนกันหมด ๒. ใจกลางพัด หรือพื้นพัด หรือตัวพัด เป็นจุดสำคัญอีกจุดหนึ่งของพัดยศ ที่จะแสดงคุณสมบัติเฉพาะของผู้ที่ได้รับพระราชทาน คือ ถ้าเป็นพัดยศของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า สมเด็จพระสังฆราชเจ้าจะปักรูปและลวดลายเฉพาะไว้เพื่อเป็นการเฉลิมพระ เกียรติ เช่น รูปพระมหามงกุฎ รูปฉัตร หรือรูปพระราชลัญจกรประจำรัชกาลส่วนของสมเด็จพระราชาคณะลงมาถึงพระราชาคณะชั้นราช จะปักเป็นรูปใบเทศ

พัดหน้านาง พื้นกำมะหยี่แดงล้วน และปักไหมทอง เป็นพัดยศตำแหน่งพระครูฐานานุกรม

๓. ด้ามพัด โดยทั่วไป ด้ามพัดของพระราชาคณะทำด้วยงา มีข้อแตกต่างกันตรงคอพัด (ส่วนเชื่อมต่อ ของตัวพัดกับด้ามพัด) คือ ถ้าเป็นของสมเด็จพระสังฆราชลงมาถึงพระราชาคณะชั้นเทพ คอพัดจะแกะเป็นรูปเทพนม ส้นพัด (ส่วนด้านล่างสุดของด้ามพัด สำหรับตั้งกับพื้น) แกะเป็นรูปบัวกลุ่มเหมือนกันหมด และด้ามพัดที่เป็นงาก็ยังแตกต่างกัน พัดยศสมเด็จพระสังฆราชขึ้นไป มักจะเป็นด้ามงาทั้งแท่ง แต่พัดยศตั้งแต่สมเด็จพระราชาคณะลงมา จะเป็นด้ามงาต่อ