สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ / เล่มที่ ๓๒ / เรื่องที่ ๓ หนังสือโบราณของไทย / การจารใบลาน

การจารใบลาน อักษรเส้นชุบ

การจารใบลาน การเขียนหนังสือบนใบลานตามแบบโบราณนั้น ใช้เหล็กจารเขียน หรือเรียกกันเป็นสามัญว่า "จาร" ตัวหนังสือให้เป็นรอยลึกลงในเนื้อลาน รูปอักษรที่เขียนด้วยวิธีจารเรียกว่า "เส้นจาร" การจารใบลานมีกรรมวิธีพิเศษ คือ ขั้นแรกต้องตีเส้นบรรทัดก่อน การตีเส้นบรรทัดบนใบลาน ใช้เส้นด้ายเหนียวขึงตึงกับกรอบไม้ มีขนาดกว้างยาวมากกว่าหน้าลานเล็กน้อย ลานหน้าหนึ่งๆ จะกำหนดให้มีจำนวนบรรทัดเท่าไร ต้องขึงเส้นด้ายให้มีจำนวนเท่ากับบรรทัด ที่ต้องการเท่านั้น โดยทั่วไปลานหน้าหนึ่งๆ มีจำนวนบรรทัดระหว่าง ๔ - ๙ บรรทัด แต่ที่นิยมมากที่สุดคือ ๕ บรรทัด เมื่อจะตีเส้นบรรทัด ต้องใช้ลูกประคบชุบดินหม้อหรือเขม่าไฟที่บดละเอียดผสมน้ำ ลูบที่เส้นด้าย ซึ่งใช้เป็นบรรทัดให้ทั่ว วางกรอบเชือกบรรทัดบนใบลาน พร้อมทั้งกำหนดระยะ ให้ได้ขนาดเหมาะสมกับหน้าลาน ดึงเชือกที่ขึงตึงขึ้น แล้วปล่อยให้เชือกดีดลงบนหน้าลาน ทำเช่นนี้จนกว่าจะครบจำนวนบรรทัด เมื่อยกเครื่องมือตีเส้นบรรทัดออก ก็จะได้เส้นบรรทัดสีดำปรากฏบนหน้าลานตามต้องการ เครื่องมือประกอบการจารใบลาน ที่จำเป็นอีกอย่างหนึ่งคือ "หมอนรองลาน" หมอนนี้ทำจากใบลานยาวประมาณ ๑๕ - ๒๐ เซนติเมตร เรียงซ้อนกัน ๖ - ๗ ใบ เย็บลานนี้ให้ติดกัน ใช้ผ้าหุ้มโดยรอบ เย็บขอบให้เรียบร้อยสวยงาม ที่ด้านซ้ายและด้านขวา ของหมอนรองลาน นิยมใช้ลานเส้นกว้างประมาณ ๑ - ๑.๕ เซนติเมตร พันไว้ เพื่อใช้เป็นเข็มขัดรัดใบลาน ขณะจารหนังสือ และที่ข้างหมอนด้านยาวจะมีไม้ไผ่เหลาแบน กว้างประมาณ ๐.๕ - ๑ เซนติเมตร ยาวประมาณ ๗ - ๑๐ เซนติเมตร จำนวน ๔ อัน (หรือใช้เส้นตอกอย่างแข็ง) เสียบตามร่องลาน มุมละ ๒ อัน เพื่อใช้เป็นที่คีบลาน ซึ่งใช้เป็นต้นฉบับ ในขณะคัดลอกข้อความ อุปกรณ์ที่ใช้ในการจาร หรือการเขียนใบลานคือ "เหล็กจาร" มีลักษณะเหมือนเหล็กหมาดปลายแหลม มีด้ามถือทำด้วยไม้หรือเขาสัตว์ ขนาดตามความถนัดของผู้ใช้ ส่วนที่เป็นเหล็กแหลมนั้นจะโผล่ออกมาจากด้ามถือ ในขณะที่จารตัวหนังสือ ต้องฝนเหล็กจารให้แหลมคมอยู่ตลอดเวลา ทั้งนี้ ก็เพื่อช่วยให้เส้นอักษรเรียบและรูปลายเส้นอักษรงาม ไม่เป็นเส้นเสี้ยน และเนื่องจาก ต้องจารอักษร ๒ หน้า จึงต้องรักษาน้ำหนักมือไม่ให้ลงเหล็กจารลึกมาก หากลงน้ำหนักมากเกินไป ลานอาจทะลุ หรือเห็นเป็นรอยรูปอักษรบนอีกหน้าหนึ่งได้ นอกจากการจารแล้ว ยังมีวิธีการเขียนอักษรบนใบลานอีกวิธีหนึ่ง โดยใช้พู่กันชุบหมึกหรือสี เขียนรูปอักษรแทนการจาร รูปอักษรที่เขียนด้วยวิธีนี้เรียกว่า "เส้นชุบ"