สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ / เล่มที่ ๓๓ / เรื่องที่ ๔ วิวัฒนาการของมนุษย์ / สำหรับเด็กระดับกลาง

บรรพบุรุษของมนุษย์มีวิวัฒนาการมาจากลิงไร้หางจำพวกชิมแปนซีเมื่อประมาณ ๖ - ๗ ล้านปีมาแล้ว สำหรับลักษณะรูปร่างหน้าตา ของบรรพบุรุษของมนุษย์รุ่นแรกยังไม่เหมือนมนุษย์ในปัจจุบัน บรรพบุรุษของมนุษย์ หรือที่บางคนเรียกว่า มนุษย์วานรยุคดึกดำบรรพ์นั้น มีกำเนิดในทวีปแอฟริกา และมีหลายสกุล เช่น ซาเฮลแอนโทรปัส (Sahelanthropus) ซึ่งกล่าวกันว่า เป็นบรรพบุรุษของมนุษย์ ที่เก่าแก่ที่สุดที่ค้นพบในขณะนี้ (ประมาณ ๗ - ๖ ล้านปีมาแล้ว) ออร์โรริน (Orrorin) ซึ่งเคยอาศัยอยู่บนโลกเมื่อประมาณ ๖ ล้านปีมาแล้ว อาร์ดิพิเทคัส (Ardipithecus) เคยปรากฏอยู่บนโลกเมื่อประมาณ ๕.๘ - ๕.๒ ล้านปีมาแล้ว ออสตราโลพิเทคัส (Australopithecus) ที่มีชีวิตอยู่ในช่วงเวลาระหว่าง ๔.๒ - ๑ ล้านปีมาแล้ว และโฮโม (Homo) ซึ่งปรากฏขึ้นครั้งแรก เมื่อประมาณ ๒ ล้านปีมาแล้ว ในที่นี้ จะขอกล่าวถึงบรรพบุรุษของมนุษย์ในสกุล โฮโม เท่านั้น เพราะเชื่อกันว่า เป็นกลุ่มที่มีวิวัฒนาการมาเป็นมนุษย์อย่างพวกเรา

มนุษย์ดึกดำบรรพ์ในสกุลโฮโม ที่พบแล้วในขณะนี้มี ๙ สายพันธุ์ อันได้แก่ โฮโมแฮบิลิส (Homo habilis) อายุราว ๒ - ๑.๘ ล้านปีมาแล้ว  พบที่ประเทศแทนซาเนีย เคนยา และแอฟริกาใต้ มีใบหน้าใหญ่ และฟันขนาดใหญ่ โฮโมรูดอล์ฟเฟนซิส (Homo rudolfensis) อายุราว ๑.๙ - ๑.๗ ล้านปีมาแล้ว มีรูปร่างใหญ่กว่า หน้าค่อนข้างแบน มีฟันขนาดใหญ่และกว้าง พบในประเทศเคนยา และมาลาวี โฮโมเออร์แกสเตอร์ (Homo ergaster) อายุราว ๑.๘ - ๑.๕ ล้านปีมาแล้ว สายพันธุ์นี้คล้ายมนุษย์มากขึ้น เช่น แขนสั้นกว่าขา โพรงจมูกคล้ายมนุษย์ปัจจุบัน พบที่ประเทศเคนยา ในแอฟริกาตะวันออก และประเทศแอฟริกาใต้ โฮโมอีเรกตัส (Homo erectus) อายุราว ๑.๔ - ๓๐๐,๐๐๐ ปีมาแล้ว เป็นสายพันธุ์ ที่แพร่กระจายอย่างกว้างขวาง ทั้งในทวีปแอฟริกา เอเชีย และยุโรป ความจุสมองใหญ่ขึ้นเฉลี่ยประมาณ ๑,๐๐๐ ลูกบาศก์เซนติเมตร หรือประมาณ ๓ ใน ๔ ของสมองมนุษย์ปัจจุบัน โฮโมแอนติเซสเซอร์ (Homo antecesser) อายุราว ๗๘๐,๐๐๐ ปีมาแล้ว พบที่ประเทศสเปน จัดเป็นสายพันธุ์ของโฮโมที่เก่าแก่ที่สุดที่พบในทวีปยุโรป โฮโมโรดีเซียนซิส (Homo rhodesiensis) อายุราว ๕๐๐,๐๐๐ - ๓๐๐,๐๐๐ ปี พบที่ทวีปแอฟริกา นักวิชาการบางคนเรียกว่าเป็น "โฮโมไฮเดลเบอร์เกนซิส แห่งแอฟริกา" เนื่องจากมีลักษณะทางกายวิภาคคล้ายกับ โฮโมไฮเดลเบอร์เกนซิส โฮโมไฮเดลเบอร์เกนซิส (Homo heildelbergensis) กำหนดอายุราว ๕๐๐,๐๐๐ - ๒๐๐,๐๐๐ ปีมาแล้ว พบที่ประเทศฝรั่งเศส เยอรมนี อิตาลี และกรีซ สันนิษฐานว่า เป็นสายพันธุ์ที่พัฒนาขึ้นมาแทนที่ โฮโมแอนติเซสเซอร์ โฮโมนีแอนเดอร์ธาลเอนซิส (Homo neanderthalensis) อายุราว ๓๐๐,๐๐๐ - ๒๕,๐๐๐ ปีมาแล้ว มักเรียกกันว่า "มนุษย์นีแอนเดอร์ธาล" จัดเป็นโฮโมรุ่นหลังที่พบหลักฐานมากที่สุด และค่อนข้างสมบูรณ์ พบทั้งในทวีปยุโรป และพื้นที่ทางตะวันตกของทวีปเอเชีย โฮโมเซเปียนส์ (Homo sapiens) ซึ่งเป็นสายพันธุ์ที่เป็นบรรพบุรุษสายตรงของมนุษย์ปัจจุบัน และมีลักษณะแตกต่างจากสายพันธุ์อื่นๆ โฮโมเซเปียนส์ แพร่กระจายไปในภูมิภาคต่างๆ ทั่วโลก ทั้งในทวีปแอฟริกา เอเชีย ยุโรป ออสเตรเลีย และอเมริกา (เหนือและใต้) เป็นสายพันธุ์ที่สามารถปรับตัวทางวัฒนธรรมได้ดีที่สุด และได้สร้างสรรค์วัฒนธรรมต่างๆ มากที่สุดด้วย โฮโมเซเปียนส์ ปรากฏขึ้นในพื้นที่ต่างๆ ของโลกในช่วงเวลาที่แตกต่างกัน เช่น ปรากฏในแอฟริกาเมื่อประมาณ ๑๖๐,๐๐๐ ปีมาแล้ว ต่อมาพบในตะวันออกกลางในช่วงเวลาประมาณ ๑๐๐,๐๐๐ ปีมาแล้ว ปรากฏในทวีปยุโรปเมื่อประมาณ ๔๐,๐๐๐ ปีมาแล้ว พบในเอเชียตะวันออกในช่วงประมาณ ๑๐๐,๐๐๐ - ๖๐,๐๐๐ ปีมาแล้ว แพร่กระจายไปยังทวีปออสเตรเลียเมื่อราว ๕๐,๐๐๐ ปีที่ผ่านมา และเดินทางเข้าไปในทวีปอเมริกาเมื่อราว ๑๕,๐๐๐ ปีที่ผ่านมา ส่วนในประเทศไทยพบหลักฐานเกี่ยวกับมนุษย์ โฮโมเซเปียนส์ที่เก่าแก่ที่สุดที่จังหวัดกระบี่

โฮโมเซเปียนส์ เป็นมนุษย์ที่รู้จักสร้างสรรค์สิ่งต่างๆ มากมาย และก้าวหน้ากว่าสายพันธุ์อื่น ได้พบหลักฐานหลายอย่างที่แสดงถึงการประดิษฐ์ หรือการสร้างสรรค์งานฝีมือของมนุษย์สายพันธุ์นี้ เช่น มีเทคโนโลยีใหม่ในการทำเครื่องมือหิน มีเครื่องมือที่ทำจากกระดูกสัตว์และเปลือกหอย มีเครื่องประดับ มีพิธีกรรมฝังศพ นอกจากนี้ยังสามารถสร้างงานศิลปะต่างๆ เช่น งานประติมากรรม งานเขียนภาพ ที่ยังปรากฏหลักฐาน อยู่ตามผนังถ้ำต่างๆ จำนวนมาก

เมื่อประมาณ ๑๒,๐๐๐ ปีมาแล้ว มนุษย์หลายแห่งในโลกรู้จักทำการเกษตรกรรม มีการเพาะปลูกและเลี้ยงสัตว์ มีประชากรเพิ่มขึ้นจำนวนมาก ต่อมาเมื่อราว ๘,๐๐๐ ปีมาแล้ว ก็มีชุมชนขนาดใหญ่พัฒนาจากหมู่บ้านขึ้นเป็นเมือง จนกระทั่งมีการปฏิวัติอุตสาหกรรมเกิดขึ้นเมื่อประมาณ ๒๕๐ ปีที่ผ่านมา และเมื่อประมาณ ๕๐ ปีที่ผ่านมา ก็มีการเดินทางไปสำรวจอวกาศ จากที่กล่าวมาข้างต้นจะเห็นได้ว่า มนุษย์มีวิวัฒนาการตั้งแต่อดีตถึงปัจจุบัน ซึ่งกว่าจะเป็นอย่างที่เห็นในปัจจุบันได้นั้น ใช้ระยะเวลาอันยาวนานมาก ต้องต่อสู้และปรับตัวให้เข้ากับสภาพแวดล้อมต่างๆ เพื่อความอยู่รอด และดำรงเผ่าพันธุ์มาอย่างทรหดอดทน พร้อมๆ กับการพัฒนาเครื่องมือเครื่องใช้ ความคิด และวิถีชีวิตที่แตกต่างกันไป ตามภูมิภาคต่างๆ ทั่วโลก