เล่มที่ 32
หุ่นกระบอกไทย
สามารถแชร์ได้ผ่าน :
๏ หุ่นเอ๋ยหุ่นกระบอก ไม่อวดดอกมีของใครเหมือนไทยบ้าง
ผู้เชิดหุ่นรำเป็นเห็นท่าทาง พระหรือนางยลแยบแบบละคร
ทั้งรบรักเริงสุขทั้งทุกข์โศก เผชิญโชคผจญภัยไม่ย่อหย่อน
เพลินอารมณ์ชมหุ่นศิลป์สุนทร จิตอาวรณ์อนุรักษ์ประจักษ์เอย๛
ผู้ประพันธ์ : ศาสตราจารย์ฐะปะนีย์ นาครทรรพ
การเล่นหุ่นกระบอกของไทยเป็นการแสดงมหรสพที่มีความสำคัญยิ่งอย่างหนึ่ง และมีลักษณะเด่นไม่แพ้มหรสพชนิดอื่นๆ การแสดงหุ่นกระบอกประกอบด้วยศิลปะชั้นสูงหลายสาขา ตั้งแต่การสร้างตัวหุ่นซึ่งมีความสูงประมาณ ๓๐ - ๕๐ เซนติเมตร ศีรษะของหุ่นส่วนมากทำจากวัสดุที่มีน้ำหนักเบา แต่มีความทนทาน เช่น ไม้นุ่น หรือไม้ทองหลาง ซึ่งเป็นไม้เนื้อเบา ศีรษะของหุ่นกระบอกมีขนาดความสูงประมาณ ๑๐ - ๑๒ เซนติเมตร ส่วนศีรษะติดกับลำคอที่ยาวประมาณ ๘ เซนติเมตร ศีรษะของหุ่นถ้าจะเทียบแล้วก็คงมีขนาดไล่เลี่ยกับกำมือของผู้ใหญ่ ที่ลำคอคว้านให้เป็นรูไว้ตรงกลาง เพื่อสอดลำไม้ไผ่ ที่มีปล้องขนาดเล็ก เช่น ไม้ไผ่รวก ขนาดความยาวประมาณ ๓๐ เซนติเมตร กระบอกไม้ไผ่ที่ใช้เป็นลำตัวของหุ่นนี้เอง ที่เป็นที่มาของชื่อ หุ่นกระบอก มือของหุ่นก็ทำจากไม้ด้วยเช่นกัน หรือบางครั้งอาจใช้แผ่นหนังอย่างหนามาทำเป็นมือหุ่น เพื่อความทนทานขึ้น ที่ข้อมือของหุ่นแต่ละข้างมีไม้ไผ่ที่เหลาให้มีขนาดเล็กประมาณแท่งดินสอ ความยาวประมาณ ๓๐ เซนติเมตร ผูกติดกับข้อมือของหุ่นไว้ทั้ง ๒ ข้าง เรียวไม้ไผ่ที่ผูกติดกับข้อมือของหุ่นกระบอกนี้ มักเรียกกันว่า "ตะเกียบ" ทั้งนี้ คงเป็นเพราะว่ามีขนาดไล่เลี่ยกับตะเกียบที่ชาวจีนนิยมใช้รับประทานอาหาร และต้องใช้เป็นคู่เช่นเดียวกันนั่นเอง ทั้งตะเกียบ และแกนกระบอกลำตัวของหุ่น ซ่อนอยู่ในเสื้อผ้าของหุ่นซึ่งมีลักษณะคล้ายถุง
การแสดงหุ่นกระบอกเรื่อง พระอภัยมณี ตอนพระอภัยมณีหนีนางผีเสื้อสมุทร
ความงดงามของหุ่นกระบอก จะอยู่ที่การวาดหน้าตาของหุ่น เครื่องประดับ และเสื้อผ้าอาภรณ์ต่างๆ ที่มีลักษณะเช่นเดียวกับ การแต่งกายของโขน และละครของไทยที่มีมาแต่โบราณ ถึงแม้ว่าทั้งตัวหุ่นกระบอกและเครื่องแต่งกาย ตลอดจน เครื่องใช้ไม้สอยต่างๆ ของหุ่นกระบอกจะมีขนาดเล็ก แต่ผู้ประดิษฐ์ก็พยายามจะสร้างให้เหมือนของจริงอย่างประณีตงดงาม
การแสดงหุ่นกระบอกเรื่อง สังข์ทอง ตอนนางรจนาเสี่ยงพวงมาลัย (มูลนิธิจักรพันธุ์ โปษยกฤตเอื้อเฟื้อภาพ)
ตัวละครหุ่นกระบอกนอกจากตัวพระและตัวนาง คือ ตัวพระเอกและนางเอกแล้ว ยังมีตัวละครอื่นๆ ตามท้องเรื่อง ที่นำมาเล่นแสดง เนื้อเรื่องสำหรับเล่นแสดงหุ่นกระบอกเป็นนิยาย นิทาน หรือเรื่องจักรๆ วงศ์ๆ รวมทั้งบทละครนอก ในวรรณคดีไทยที่ได้รับความนิยม เช่น ลักษณวงศ์ สังข์ทอง ขุนช้างขุนแผน พระอภัยมณี ดังนั้น ตัวละครหุ่นกระบอกจึงมีทั้งนางผีเสื้อสมุทรผู้มีเขี้ยวยาวโง้ง สินสมุทรผู้มีหน้าเป็นยักษ์ตามมารดา ตลอดจนชีเปลือย ม้านิลมังกร เจ้าเงาะ และนางรจนา จะเห็นได้ว่า การแสดงหุ่นกระบอกเรื่องหนึ่งๆ นั้น ตัวละครหุ่นกระบอกที่ครบถ้วนทั้งโรงมีจำนวนมาก ดังนั้น การประดิษฐ์หุ่นกระบอกรวมทั้งอุปกรณ์การแสดงอื่นๆ เช่น อาวุธ พาหนะ ถ้าจะให้งดงามประณีตจริงๆ จึงมิใช่เรื่องง่าย เพราะต้องใช้ทั้งเวลา แรงงาน และฝีมือช่างผู้ชำนาญหลายสาขา
การเชิดแสดงหุ่นกระบอกเป็นมหรสพ นอกจากตัวหุ่นแล้ว ยังต้องมีโรงหุ่น ฉาก ดนตรี และบทพากย์
นอกจากตัวหุ่นกระบอกแล้ว ในการแสดงยังต้องมีโรงและฉากประกอบตามท้องเรื่อง เช่น ฉากปราสาทราชวัง ฉากป่าเขาลำเนาไพร ฉากท้องทะเลที่มีเกาะแก่งต่างๆ เมื่อมีตัวหุ่นกระบอก มีโรงพร้อมทั้งฉากประกอบตามท้องเรื่องแล้ว ยังต้องมีวงดนตรีปี่พาทย์ และผู้ขับร้องเพลงต่างๆ ตลอดจนผู้พากย์หรือผู้เจรจาประกอบการแสดงด้วย เครื่องดนตรีสำคัญซึ่งจะขาดเสียมิได้ คือ ซออู้ นอกจากนี้ การเล่นแสดงหุ่นกระบอกจะดูมีชีวิตชีวา จนสามารถดึงดูดความสนใจผู้ชมได้ ก็อยู่ที่หุ่นกระบอกนั้นต้องมีผู้เชิดที่มีความชำนาญ จนสามารถเชิดให้หุ่นร่ายรำทำท่าต่างๆ ได้เหมือนคนจริงๆ การที่ผู้เชิดหุ่นจะเชิดได้งดงามอ่อนช้อย เป็นที่ถูกอกถูกใจผู้ชมมากน้อยเพียงใดนั้น นอกจากจะขึ้นอยู่กับทักษะของผู้เชิด ซึ่งต้องฝึกฝนเป็นเวลานานแล้ว ผู้เชิดหุ่นกระบอกยังต้องเป็นผู้ที่มีความสามารถ รำไทยเป็นอีกด้วย ทั้งนี้ ผู้เชิดหุ่นอาจเคยแสดงละครรำเอง หรืออย่างน้อยเป็นผู้ที่มีความรู้เกี่ยวกับท่ารำของไทย หรือเป็นผู้ที่สันทัดในเรื่องนี้เป็นอย่างดี
ในขณะเชิดหุ่นกระบอก ผู้เชิดหุ่นจะนั่งเชิด มือซ้ายถือแกนกระบอกลำตัวของหุ่นไว้ โดยยกตัวหุ่นให้ตั้งตรง ส่วนมือขวาจับตะเกียบ บังคับการเคลื่อนไหวของมือหุ่น โดยใช้นิ้วมือของผู้เชิดซึ่งทำหน้าที่เสมือนกลไกให้หุ่น แสดงท่าทาง และร่ายรำ ไปตามท้องเรื่อง จะเห็นได้ว่า วิธีการเชิดหุ่นกระบอกนี้ มิใช่เรื่องง่าย ผู้ที่จะเชิดหุ่นกระบอกได้ดี จนกระทั่งมีความชำนาญนั้น ต้องใช้เวลาฝึกฝนเป็นระยะเวลานาน และต้องใช้ความอดทนวิริยะพากเพียรเป็นอย่างมาก
ในรัชกาลที่ ๕ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ซึ่งเป็นยุคทองของหุ่นกระบอก ชาวไทยทั่วไปรู้จัก และนิยมการเชิดแสดงหุ่นกระบอก เป็นมหรสพอย่างมาก สาเหตุที่ทำให้หุ่นกระบอกเป็นที่นิยมอย่างยิ่งในยุคนั้น คงเนื่องมาจาก ความงดงาม และความน่ารัก ของหุ่นกระบอก ซึ่งมีลักษณะคล้ายตุ๊กตา แต่สามารถเคลื่อนไหว แสดงกิริยาท่าทางได้คล้ายมนุษย์ นอกจากนี้ เนื้อเรื่องประเภทนิยาย นิทาน และวรรณคดีจักรๆ วงศ์ๆ ที่นิยมนำมาใช้สำหรับเล่นหุ่นกระบอกก็เน้นความสนุกสนาน ตลก ทำนองจำอวดของไทย เป็นที่ถูกใจผู้ชม ซึ่งมีทั้งเด็กและผู้ใหญ่ อย่างไรก็ตาม ถึงแม้การแสดงหุ่นกระบอก จะมีเนื้อเรื่องสนุกสนาน ตลกโปกฮา แทรกอยู่ตลอดทั้งเรื่อง แต่ก็แฝงไว้ด้วยคติธรรมอันลึกซึ้ง มีเนื้อเรื่องกินใจ ดังนั้น การเชิดแสดงหุ่นกระบอกของไทยจึงเหมือนกับการละเล่นมหรสพอย่างอื่นๆ คือ เป็นแบบที่เรียกว่า "เด็กดูได้ ผู้ใหญ่ดูดี"
