เครื่องจักสานภาคกลาง

            ภาคกลางมีพื้นที่กว้างขวางและอุดมสมบูรณ์มากกว่าภาคอื่นๆ มีวัตถุดิบที่นำมาใช้ทำเครื่องจักสานหลายชนิด และเครื่องจักสานภาคกลาง ส่วนใหญ่จะสัมพันธ์กับสภาพภูมิศาสตร์ท้องถิ่น และขนบประเพณีของประชาชน ในท้องถิ่นต่างๆ เป็น อย่างดี

            ลักษณะทางภูมิศาสตร์ของภาคกลาง ทำให้พื้นที่บริเวณนี้มีความอุดมสมบูรณ์ ที่ดินส่วนใหญ่ ใช้ทำการเกษตร จำเป็นต้องใช้เครื่องมือเครื่องใช้จักสานหลายชนิด โดยเฉพาะบริเวณที่ราบลุ่ม เจ้าพระยา ท่าจีน และแม่กลอง ซึ่งเป็นที่โล่ง ประชาชนนิยมปลูกไม้ไผ่ไว้ตามบริเวณหมู่บ้าน และตามหัวไร่ปลายนา และนอกจากนี้ในบริเวณจังหวัดกาญจนบุรี เพชรบุรี ลงไปจนถึงจังหวัดประจวบคีรีขันธ์ มีภูเขาตะนาวศรี เป็นแนวเขาที่มีป่าไม้ไผ่อยู่เป็นจำนวนมาก จากลักษณะดังกล่าว ทำให้บริเวณภาคกลางมีการทำเครื่องจักสานอย่างแพร่หลาย แต่ก็มีเครื่องจักสาน ส่วนที่ทำด้วยวัตถุดิบอย่างอื่นบ้าง ได้แก่ ใบลาน ใบตาล หวาย ผักตบชวา เป็นต้น

            ลักษณะภูมิประเทศของภาคกลางดังกล่าว เป็นองค์ประกอบสำคัญในการประกอบอาชีพเกษตรกรรม ซึ่งจำเป็นต้องใช้เครื่องจักสานในชีวิตประจำวัน นอกจากนี้ ขนบประเพณี วัฒนธรรม ความเชื่อของท้องถิ่น ก็เป็นเครื่องกำหนดรูปแบบของเครื่องจักสานด้วย

            เครื่องจักสานภาคกลาง ส่วนมากทำจากไม้ไผ่มากกว่าวัสดุอื่น ซึ่งแบ่งออกตามหน้าที่ใช้สอย เป็นประเภทต่างๆ ได้ดังนี้

            เครื่องจักสานไม้ไผ่ที่ใช้เป็นภาชนะ ได้แก่ กระบุง กระจาด กระทาย กระบา กระทอ กระพ้อม กระเชอ กระเช้า กระพอก ชะลอม ตะกร้อ ปุ้งกี๋ หลัว ตะกร้า เข่ง ฯลฯ

            

            เครื่องจักสานไม้ไผ่ที่ใช้เป็นเครื่องตวง ได้แก่ กระชุ สัด กระบุง ฯลฯ

            เครื่องจักสานไม้ไผ่ที่ใช้ในครัวเรือน ได้แก่ พัด กระชอน ตะแกรง ฝาชี กระด้ง หวด ฯล

            เครื่องจักสานไม้ไผ่ที่ใช้เป็นเครื่องประกอบ อาคารบ้านเรือน ได้แก่ ฝาบ้าน พื้นบ้าน หลังคา ฯลฯ

            เครื่องจักสานไม้ไผ่ที่ใช้เป็นเครื่องจับดัก สัตว์และขังสัตว์น้ำ ได้แก่ ชนาง ลอบ สุ่ม ไซ กระบัง กระจู้ กระชัง ตะข้อง ตะแกรง จั่น ฯลฯ

            เครื่องจักสานไม้ไผ่ที่ใช้เป็นเครื่องใช้อื่นๆ เช่น เสื่อลำแพน แผงรั้ว กรงนก สุ่มไก่ เป็นต้น

            นอกจากเครื่องจักสานไม้ไผ่ ซึ่งเป็นเครื่องจักสานที่ทำกันแพร่หลายแล้ว ในภาคกลางยังมีเครื่องจักสานที่ทำจากวัสดุอื่นๆ อีก ได้แก่ หวาย ใบลาน ใบตาล เป็นต้น

            เครื่องจักสานหวายของภาคกลาง ได้แก่ ตะกร้าหิ้ว กระชุกสำหรับใส่หมู เป็นต้น

            เครื่องจักสานใบลาน และใบตาลของภาคกลาง ได้แก่ ปลาตะเพียนสาน งอบ หมวก เครื่องเล่นเด็กต่างๆ เป็นต้น

            อย่างไรก็ตาม นอกจากเครื่องจักสานภาคกลาง ที่ใช้วัตถุดิบที่มีอยู่ในท้องถิ่นแล้ว เครื่องจักสานพื้นบ้านภาคกลาง ยังมีรูปแบบเฉพาะถิ่น ที่แตกต่างไปจากเครื่องจักสานภาคอื่นอีกหลายอย่าง เช่น เครื่องจักสานที่ใช้จับดักสัตว์น้ำ ที่มีรูปร่าง ตามสภาพภูมิประเทศ เช่น เครื่องจักสานที่ใช้ในแม่น้ำ จะมีขนาดสูงใหญ่อย่างกระชังเลี้ยงปลาตามแม่น้ำ มีขนาดใหญ่ สานด้วยไม้ไผ่กว้าง ประมาณ ๑-๒ วา ยาวประมาณ ๒-๓ วา สาน เป็นสี่เหลี่ยมหรือรูปไข่ มีฝา หรือไม่มีฝาก็ได้ ใช้ลอยในแม่น้ำลำคลอง โดยมีแพไม้ไผ่ หรือลูกบวบ ไม้ไผ่เป็นทุ่นขนาบไม่ให้กระชังจม กระชังชนิดนี้ ใช้เลี้ยงปลาจำพวกปลาสวาย ปลาเทโพ และปลาบู่ เป็นต้น ถ้าเป็นกระชังขนาดเล็กกว่านี้ จะใช้ขังปลาที่จับได้เอาไว้ขายหรือบริโภคนานๆ นอกจากกระชังแล้ว ยังมีเครื่องจักสานจำพวก ลอบ ไซ ที่ใช้ดักจับสัตว์น้ำตามริมฝั่งแม่น้ำลำคลอง มักมีขนาดสูงใหญ่ตามความลึกความตื้นของแม่น้ำลำคลอง ที่ใช้เครื่องดักจับสัตว์น้ำนั้นๆ เช่น ลอบยืน ขนาดใหญ่ ใช้สำหรับดักปลาตามริมแม่น้ำลำคลอง มักจะสูงมาก ถ้าเป็นไซ อีจู้ สำหรับดักกุ้งตามลำคลอง และทุ่งนา จะมีขนาดเล็กกว่า

            นอกเหนือจากเครื่องมือที่ใช้ในการจับและดักสัตว์น้ำแล้ว ยังมีเครื่องจักสานที่ใช้ในครัวเรือนอีกหลายชนิด และแต่ละชนิดจะมีลักษณะเฉพาะแตกต่างกันไปตามประโยชน์ใช้สอย เช่น ตะกร้าหิ้ว ที่ใช้กันในบริเวณจังหวัดสุพรรณบุรี พระนครศรีอยุธยา อ่างทอง จะมีรูปร่างกลมรี หรือกลมปากกว้าง ก้นสอบ ขอบจะถักด้วยหวายเป็นลายสันปลาช่อน ด้านบนมีหูหิ้ว ทำด้วยหวายหรือไม้ไผ่ และถักหุ้มด้วยหวาย ก้นตะกร้ามักเข้าขอบด้วยหวาย และมีฐานไม้ไผ่รองรับ เพื่อความคงทน ส่วนตัวตะกร้าจะสานด้วยตอกไม้ไผ่ เป็นลายเฉลว รูปแบบของตะกร้าหิ้วภาคกลางนี้มีความงดงามที่เหมาะเจาะลงตัว นับได้ว่า เป็นเครื่องจักสานที่ประณีตงดงามอย่างหนึ่ง

            ตะกร้าหิ้วภาคกลาง มีรูปร่างและขนาดตลอดจนลวดลายในการสานแตกต่างกันไปบ้าง ตามความนิยมของท้องถิ่น และประโยชน์ใช้สอย เช่น ตะกร้าหิ้ว บริเวณจังหวัดอ่างทอง พระนครศรีอยุธยา สิงห์บุรี สุพรรณบุรี นั้นนิยมใช้ตะกร้าหิ้วรูปไข่ มีหูหิ้วข้างบน ใช้ประโยชน์หลายอย่าง เช่น ใช้เป็นตะกร้าหมากหรือเชี่ยนหมากของคนชรา ใช้ใส่อาหารไปทำบุญที่วัด ใช้เป็นตะกร้า สำหรับใส่ของติดตัวเดินทางไปตามที่ต่างๆ จึงมักจะสานอย่างประณีตงดงามเป็นพิเศษ แต่ถ้าเป็นตะกร้าผลไม้ของชาวสวนแถบจังหวัดนนทบุรี ฉะเชิงเทรา จะมีลักษณะแข็งแรงและสานหยาบๆ แสดงให้เห็นว่ารูปแบบของเครื่องจักสานส่วน ใหญ่ขึ้นอยู่กับประโยชน์ใช้สอยเป็นสำคัญ ส่วน ความประณีตงดงามจะเป็นสิ่งรองลงไป

            เครื่องจักสานภาคกลางที่ใช้กันอย่างแพร่ หลาย และมีเอกลักษณ์เฉพาะถิ่นโดดเด่นอีกอย่าง หนึ่งคือ งอบ ซึ่งเป็นเครื่องสวมศีรษะที่ชาวบ้านใส่ออกไปทำงานกลางทุ่ง ตามท้องไร่ท้องนา งอบเป็นเครื่องจักสานประเภทเครื่องสวมศีรษะ ที่มีรูปแบบ และประโยชน์ที่ใช้สอย สมบูรณ์อย่างหนึ่ง ดังที่สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ได้มีลายพระหัตถ์ไปทูลสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เมื่อวันที่ ๑๕ มกราคม ๒๔๘๐ ใน หนังสือสาส์นสมเด็จว่า "ครั้งไปเที่ยวขุดอ้ายพังๆ ที่กรุงเก่า เพื่อดูอะไรเล่น เกล้ากระหม่อมไปเป็นลม พิจารณาหาเหตุก็เห็นว่า คงเป็นเพราะด้วยใส่หมวกสักหลาด มันเป็นหมวกสำหรับเมืองหนาว โดยปราศจากให้ไอร้อนที่ออกจากหัวขังอยู่อบหัว ให้มีความสุข เอามาใช้เมืองเราผิดประเทศจึงทำเจ็บ สังเกตเห็นแม่ค้าชาวเรือเขาใส่งอบเที่ยวไปกลาง แดดวันยังค่ำ ดูเขายิ้มแย้มแจ่มใสดีนึกดูเห็นเหตุว่า เพราะงอบไม่ได้ครอบคลุมหุ้มศีรษะมีลมพัดผ่าน รังงอบไปได้ จึงซื้องอบไว้ใส่ไปเที่ยว ตั้งแต่นั้นก็ ไม่เป็นลมอีกเลย..." จากลายพระหัตถ์นี้ แสดงให้เห็นว่า งอบเป็นเครื่องจักสานที่มีประโยชน์ใช้สอยสมบูรณ์อย่างยิ่งชนิดหนึ่งของไทย ยังมีทำกันมาก ที่อำเภอบางปะหัน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

            เครื่องจักสานภาคกลางที่ควรกล่าวถึงอีกชนิดหนึ่งคือ กระบุง ซึ่งมีลักษณะการใช้ เช่นเดียวกันกับบุงหรือเปี้ยดของภาคเหนือ แต่กระบุงภาคกลางจะมีรูปแบบบางอย่างที่แตกต่างกันไป จากกระบุงภาคเหนือคือ ก้นจะสานเป็นเหลี่ยมขึ้นมา สูงประมาณครึ่งหนึ่งของความสูงของกระบุง และมักมีหวายหรือไม้ไผ่เข้าขอบประกบมุม ทำให้กระบุงภาคกลาง มีลักษณะเป็นเหลี่ยมมากกว่า และส่วนมากกระบุงภาคกลางมีขนาดใหญ่ ทั้งนี้ อาจจะมีเหตุมาจากสภาพพื้นที่ของภาคกลาง ซึ่งเป็นที่ราบ จึงสามารถหาบกระบุง ที่มีน้ำหนักมากได้ และเหตุที่กระบุงภาคกลางมีส่วนก้นเป็นเหลี่ยมมาก ก็คงเพื่อประโยชน์ในการตั้งในที่ราบได้ดีนั่นเอง กระบุงภาคกลางใช้ใส่ข้าวของหาบไปตามท้องไร่ ท้องนาได้สารพัด เช่น ใส่เมล็ดข้าว ถั่ว งา จนถึงสิ่งของอื่นๆ ที่ต้องใช้ใส่ในภาชนะที่ผิวทึบตัน แต่ถ้าเป็นพวกสิ่งของ หรือพืชผล ที่มีขนาดใหญ่ เช่น ผลแตงโม แตงไทย แตงกวา หรือมะพร้าว มักใส่เข่ง หรือ หลัว ซึ่งเป็นภาชนะจักสาน สำหรับบรรจุของใหญ่ที่สานให้อากาศผ่านได้ และเป็นภาชนะจักสานของภาคกลางอีกชนิดหนึ่ง สานด้วยไม้ไผ่สีสุก และไม้รวก มีทำกันมากในจังหวัดนครปฐม ราชบุรี และเพชรบุรี ใช้ใส่พืชผัก และผลไม้ บรรทุกรถยนต์ไปขายตามที่ต่างๆ

            เครื่องจักสานอีกชนิดหนึ่ง ที่ถือได้ว่า เป็นเครื่องจักสานที่มีลักษณะเฉพาะถิ่นของภาคกลางคือ ปลาตะเพียนสาน สำหรับแขวนไว้เหนือเปลเด็ก สานด้วยใบลาน หรือใบตาล สานเป็นรูปปลาตะเพียนตัวใหญ่ตัวหนึ่ง มีลูกปลาตัวเล็กๆ ห้อยเป็นพวงอยู่ข้างล่าง รูปร่างลักษณะของปลาตะเพียนเลียนแบบมาจากปลาตะเพียนจริงๆ นอกจากนี้ยังมีเครื่องเล่นเด็ก ที่สานขึ้นจากใบไม้จำพวกใบลาน ใบตาล อีกหลายอย่าง ได้แก่ สานเป็นกำไลข้อมือ หมวก ตั๊กแตน และกุ้ง เป็นต้น

            ปลาตะเพียนสานเป็นความเชื่ออย่างหนึ่งของชาวชนบท ที่มีมาแต่โบราณ การแขวนปลาตะเพียนสานไว้เหนือเปล จะต้องแขวนให้พอดีกับระดับที่เด็กมองเห็นได้ตรงๆ ไม่ค่อนไปทางหัวนอน หรือค่อนไปทางปลายเท้า จะทำให้เด็กตาไม่ปกติได้ หากเด็กมองปลาตะเพียนสานเป็นเวลานานๆ นอกจากนี้ คนโบราณยังเชื่อว่า ถ้าแขวนปลาตะเพียนไปทางหัวนอนมาก จะทำให้เด็กตาช้อนขึ้น เพราะถูกแม่ซื้อมากวน ซึ่งเป็นความเชื่ออย่างหนึ่งของคนไทยในอดีต และแม้ในปัจจุบันนี้ ชาวชนบทก็ยังนิยมเลี้ยงเด็กให้นอนในเปลไม้ไผ่ ที่แกว่งไกวได้อยู่ แต่การใช้ปลาตะเพียนใบลานแขวนดูจะลดน้อยไปมาก การทำปลาตะเพียนสานในปัจจุบัน มีทำที่อำเภอเมือง พระนครศรีอยุธยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา แต่ใช้แขวนไว้ดูเล่น เป็นเครื่องประดับตกแต่งบ้าน มากกว่าใช้แขวนเหนือเปลเด็ก และปลาตะเพียนสานในปัจจุบัน นิยมตกแต่งระบายสีให้มีสีสันสวยงามสะดุดตา มากกว่าที่จะเป็นสีของใบลาน หรือใบตาลแท้ๆ ซึ่งเป็นการประยุกต์รูปแบบ ให้ตรงตามความต้องการของผู้บริโภค

            อย่างไรก็ตาม เครื่องจักสานภาคกลางชนิดต่างๆ ที่กล่าวมาแล้ว จะเห็นว่า มีรูปแบบ และลักษณะเฉพาะถิ่น ที่ต่างไปจากเครื่องจักสานภาคอื่นๆ ซึ่งมีสาเหตุมาจากองค์ประกอบแวดล้อม ทางสภาพภูมิศาสตร์ ประโยชน์ใช้สอย ขนบประเพณี และความเชื่อของท้องถิ่น ปัจจุบัน เครื่องจักสาน ยังเป็นเครื่องมือเครื่องใช้ในชีวิตประจำวันของชาวชนบทจำนวนมาก แต่เครื่องจักสานจำนวนไม่น้อย ได้รับการประยุกต์รูปแบบ ให้เหมาะสมกับความเปลี่ยนแปลงทางสังคม และวัฒนธรรมของท้องถิ่น แต่ก็ยังมีเอกลักษณ์เฉพาะถิ่นที่น่าสนใจหลายอย่าง

กะเหล็บ ภาชนะจักสานของชาวไทยเชื้อสายโซ่ง