การขยายพันธุ์พืชที่มีต้นแปลกไปจากต้นพืชทั่วๆ ไป (Propagation of Specialized Stem)
มีพืชหลายชนิดที่ต้น (stem) มีลักษณะผิด ไปจากต้นพืชที่พบเห็นทั่วๆ ไป และเรามักเรียกส่วนของต้นที่แปลกออกไปนี้เป็นชื่อต่างๆ แล้วแต่ชนิดของพืช เช่น เรียกว่า หัว เหง้า แง่ง จุก ตะเกียง ไหล เป็นต้น พืชที่มีลักษณะลำต้นดังกล่าว นี้ได้แก่ ว่านสี่ทิศ หน่อไม้ฝรั่ง ไผ่ มันฝรั่ง มันเทศ ซ่อนกลิ่นฝรั่ง และสตรอว์เบอรี เป็นต้น
ดอกว่านแสงอาทิตย์
พืชประเภทหัว
คำว่า "หัว" หมายถึง ส่วนของต้นพืชที่มีลักษณะกลมหรือค่อนข้างกลม ซึ่งมีความหมายในภาษาอังกฤษได้หลายคำ อาจหมายความถึง หัวที่เกิดจากกาบใบ (bulb) หัวที่เกิดจากต้น (tuber) หัวที่เกิดจากเหง้า (corm) และหัวที่เกิดจากราก (fleshy root) ก็ได้
๑. หัวที่เกิดจากกาบใบ
หัวที่เกิดจากกาบใบ เป็นหัวของพืชใบเลี้ยงเดี่ยวที่เกิดจากกาบใบห่อหุ้มกันเป็นก้อน มีขนาดเล็กหรือใหญ่แล้วแต่ชนิด และความอ่อนแก่ของต้นพืช ได้แก่หอมแดง หอมฝรั่ง ว่านสี่ทิศ ว่านแสงอาทิตย์ เป็นต้น
ดอกว่านสี่ทิศ
ลักษณะโดยทั่วไปของหัวที่เกิดจากกาบใบ
มีต้น (central axis) เป็นรูปสามเหลี่ยมอยู่ภายในหัว ปลายสุดของต้นเป็นยอดหรือตายอด (terminal growing point) ซึ่งเป็นจุดเจริญที่จะให้กำเนิดใบและดอก ส่วนที่โคนต้น หรือฐานราก (basal plate) เป็นที่ให้กำเนิดราก (adventive root) ต้นห่อหุ้มด้วยกาบใบ (leaf sheath) ที่เจริญติดต่อกันเป็นแบบก้นหอยซึ่งเป็นส่วนที่เก็บสะสมอาหาร ระหว่างกาบใบทุกๆ กาบ จะมีตาข้าง (axillary bud) ซึ่ง สามารถจะเจริญเป็นหัวเล็ก (bulblets) ได้ หัวเล็กเมื่อโตเต็มที่เรียกว่า ตะเกียง (offsets) หัวที่เกิดจากกาบใบมีอยู่ ๒ แบบ คือ
ก. หัวที่เกิดจากกาบใบอัดตัวกันเป็นชั้นด้าน นอกจะมีลักษณะเป็นเยื่อบางๆ และแห้ง (tunic) ส่วนกาบใบชั้นในจะหนาและอวบสด (fleshy) การจัดเรียงชั้นของกาบใบ เรียงเป็นรูปก้นหอย เรียกหัวพวกนี้ว่า "หัวชั้น" (layer bulb) ได้แก่ หัวของหัวหอม ว่านสี่ทิศ บัวสวรรค์ เป็นต้น
หัวบัวสวรรค์ที่เกิดจากการปลูกหัวเดิมเพียงหัวเดียว
ข. หัวที่เกิดจากกาบใบห่อหุ้มต้นอย่างหลวมๆ และกาบใบเปลี่ยนรูปคล้ายเกล็ดปลา (scale) เรียกหัวพวกนี้ว่า "หัวเกล็ด" (scaly bulb) ได้แก่ หัวของ พืชพวกลิลี (lily)
หัวบัวสวรรค์ที่เกิดจากการปลูกหัวเดิมเพียงหัวเดียว
เนื่องจากหัวประเภทในข้อ ข. ไม่มีชนิดของพืชที่เจริญได้ในบ้านเรา ดังนั้นการขยายพันธุ์พืช ในที่นี้ จึงจะขอกล่าวเฉพาะหัวในพวก ก. เท่านั้น
ชีพจักรการเจริญของหัวประเภท "หัวชั้น"
ชีพจักรการเจริญของหัวประเภทนี้ พอจะ แบ่งออกได้เป็น ๒ ระยะ
ก. ระยะการเจริญ
ข. ระยะการเกิดดอกและติดเมล็ด
ระยะการเจริญเริ่มด้วยการที่หัวเล็กๆ เจริญ เติบโตขึ้นจนถึงหัวขนาดออกดอกได้
ส่วนระยะการเกิดดอก และติดเมล็ดนั้นเริ่ม ด้วยการเกิดตาดอก การเกิดส่วนต่างๆ ของดอก การยืดตัวของก้านดอก และการออกดอกและติด เมล็ดในที่สุด ซึ่งหัวชั้นของแต่ละชนิดต้องการ สภาพแวดล้อมในแต่ละระยะการเจริญแตกต่างกัน ไป จึงสามารถจัดแบ่งหัวประเภทนี้ตามระยะเวลา ของการบานของดอก และวิธีการในการจัดการออก ได้เป็นพวกๆ คือ
๑. พวกที่ออกดอกในฤดูใบไม้ผลิ หรือฤดู การเจริญ ได้แก่ ทิวลิพ แดฟโฟดิล ไฮซินท์ เป็นต้น
๒. พวกที่ออกดอกในฤดูหนาว หรือฤดูพัก ตัว ได้แก่ ว่านสี่ทิศ เป็นต้น
การขยายพันธุ์หัวประเภท "หัวชั้น" (ว่านสี่ทิศ)
อาจทำได้หลายแบบ โดยเฉพาะแบบที่ทำ เป็นการค้า ทำได้ดังนี้
๑. ทำการตัดแบ่งหัว (bulb cutting)
วิธีการตัดแบ่งหัวก็คือ เลือกหัวที่โตเต็มที่ (ขนาดหัวที่สามารถให้ดอกได้) ผ่าหัวทางตั้งออกเป็นเสี้ยวๆ ประมาณ ๘-๑๐ เสี้ยว ให้แต่ละเสี้ยวติดส่วนของฐานรากอยู่ด้วย จากนั้นจึงแบ่งแต่ละเสี้ยวออกเป็น ส่วนๆ โดยให้แต่ละส่วนมีกาบใบติดอยู่ราว ๓-๔ ใบ และจะต้องแบ่งให้แต่ละส่วนติดส่วนของต้นอยู่ ด้วยเสมอ ดังนั้นแต่ละส่วนก็จะประกอบด้วยส่วน ที่เป็นต้นและกาบใบ ๓-๔ ใบ และตาข้างที่อยู่ ระหว่างกาบใบ ต่อจากนั้นจึงนำไปพ่นหรือทาส่วนที่ ต้องการขยายด้วยยาแป้งกันเชื้อรา แล้วผึ่งไว้จนรอยเฉือนแห้งพอหมาดๆ จึงนำไปปักชำ
ดอกบัวสวรรค์เป็นพืชหัว ที่มีการขยายพันธุ์ตามธรรมชาติ
การปักชำ นำส่วนขยายที่เตรียมไว้แล้วปัก ลงในวัตถุปักชำที่สะอาด เช่น ในทราย หรือทราย ผสมถ่านแกลบ โดยให้วัตถุปักชำชื้นเพียงเล็กน้อย และปักพอตื้นๆ คล้ายการปักชำก้านใบหรือส่วนของ ใบ ส่วนการดูแลรักษา ปฏิบัติเช่นเดียวกับการปักชำใบ หัวเล็กๆ จะเกิดขึ้นภายใน ๒-๓ สัปดาห์ ตรง ส่วนของง่ามใบ พร้อมทั้งการเกิดรากด้วย เมื่อมีรากมากพอ ก็ย้ายปลูกต่อไปได้
๒. ตัดฐานของหัว (basal cutting)
วิธีการนี้ได้ปฏิบัติเป็นการค้ากันอย่างกว้าง ขวางในต่างประเทศ โดยเฉพาะกับพืชพวกไฮซินท์ และว่านสี่ทิศ วิธีการที่ปฏิบัติกันก็คือ คว้านเอา ฐานหรือต้นออก (scooping) หรือบากฐานของหัว (scoring) หรือเจาะเอาส่วนยอดให้ทะลุฐานของหัว ออก (coring) อย่างใดอย่างหนึ่ง
การขยายพันธุ์ของว่านสี่ทิศโดยการบากหัวและคว้านหัว
สำหรับการคว้านเอาส่วนของฐานออก จะ ต้องคว้านเอาต้น (central axis) ออกให้หมดโดยใช้ มีดคว้านผลไม้ หรือเครื่องมือคว้านหัวโดยเฉพาะ การเกิดหัวเล็กๆ จะเกิดบริเวณของโคนกาบใบที่ เป็นรอยตัด
ส่วนการบากหรือผ่าหัว (scoring) จะผ่าเป็น ๓ รอย การผ่าจะต้องผ่าจากโคนหัวผ่านฐานรากถึง จุดเจริญหรือจุดยอด การทำเช่นนี้จะทำให้ตาที่อยู่ ตามง่ามใบเจริญขึ้นเป็นหัวเล็กๆ ได้
สำหรับการเจาะหัว (coring) นั้นจะเจาะเอา เฉพาะตายอดออก โดยใช้ที่เจาะจุกไม้ค็อก หรือมีดคว้านผลไม้ คว้านหัวให้เป็นช่องกว้างราว ๑/๓ นิ้ว การทำเช่นนี้ จะทำให้ตาข้างเจริญเป็นหัวขึ้น ในระหว่างกาบใบ