เมืองหลวง แปลว่า เมืองใหญ่ เป็นศูนย์กลางของรัฐ อาณาจักร หรือประเทศ เป็นศูนย์กลางของการปกครอง การค้าขาย และการคมนาคม
ที่ตั้งของเมืองหลวงจะกำหนดเอาพื้นที่ที่เป็นศูนย์กลางของประเทศ
เราเรียกเมืองหลวงอีกชื่อหนึ่งว่า ราชธานี แปลว่า เมืองของพระราชา
ดินแดนของประเทศไทยมีชื่อเดิมว่า ประเทศสยาม หรือราชอาณาจักรสยาม แต่กว่าจะเติบโตเป็นประเทศสยามได้ ก็ต้องผ่านเวลาที่ยาวนาน เริ่มจากการตั้งถิ่นฐานเป็นกลุ่มเล็กๆ เมื่อรวมตัวกันมากขึ้น จนกลายเป็นหมู่บ้าน เป็นเมือง เป็นแคว้น ตามลำดับ จำนวนประชากรก็มีเพิ่มขึ้น จึงจำเป็นต้องมีหัวหน้า เพื่อควบคุม ดูแล จัดแบ่งหน้าที่ จัดทรัพยากร วางแผนผังของเมือง และแบ่งพื้นที่ เพื่อทำมาหาเลี้ยงชีพ
เมื่อหลายๆหมู่บ้านรวมตัวกันเป็นเมือง หัวหน้าของหมู่บ้านที่มีอำนาจมากที่สุดก็จะกลายเป็นผู้นำของเมือง โดยเรียกว่า เจ้าเมือง หรือพ่อเมือง
เมื่อหลายๆเมืองรวมตัวกันเป็นแคว้น หรือราชอาณาจักร ผู้ครองเมืองที่มีอำนาจมากที่สุด จะได้รับการยกย่องให้เป็นพ่อขุน เป็นกษัตริย์ เป็นพระราชา หรือเป็นพระเจ้าแผ่นดิน
การรวมตัวกันเป็นหมู่บ้าน เมือง แคว้น หรือราชอาณาจักร ต้องอาศัยการเป็นเครือญาติกันของผู้นำ การสามารถใช้ทรัพยากรร่วมกัน หรือแลกเปลี่ยนกันได้ การมีประเพณีความเชื่อทางศาสนาที่คล้ายคลึงกัน การใช้ภาษา ซึ่งสามารถติดต่อสื่อสารกันได้ ตลอดจนมีถิ่นที่อยู่อาศัย ซึ่งสามารถติดต่อไปมาหากันได้สะดวก
ตามประวัติศาสตร์เท่าที่มีหลักฐานปรากฏ ไทยมีเมืองหลวงเก่าสืบเนื่องกันมาคือ
เมืองเชียงใหม่
เมืองหลวงของแคว้นล้านนา ภายหลังรวมกับราชอาณาจักรสยาม ในสมัยที่มีเมืองหลวงอยู่ที่กรุงธนบุรี
เมืองสุโขทัย
แห่งแคว้นสุโขทัย ภายหลังรวมกับราชอาณาจักรสยาม ตั้งแต่จัดตั้งกรุงศรีอยุธยาเป็นเมืองหลวง
กรุงศรีอยุธยา
แห่งราชอาณาจักรสยาม เป็นอาณาจักรโบราณในภาคกลาง ที่มีอำนาจปกครองดินแดนทั้งภาคใต้ และภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ตั้งแต่ยังไม่ได้จัดตั้งกรุงศรีอยุธยาเป็นเมืองหลวง ภายหลังกรุงศรีอยุธยาถูกพม่าโจมตีทำลายไป
กรุงธนบุรี
ศูนย์กลางของราชอาณาจักรสยาม ที่ได้รับการฟื้นฟูขึ้นมาใหม่ โดยสมเด็จพระเจ้าตากสิน