ก. ภูมิหลังทางประวัติศาสตร์เกี่ยวกับหนังสือสัญญา และอนุสัญญาของแนวเขตแดนไทย - ลาว

                        เส้นแบ่งเขตแดนไทย - ลาว เกิดขึ้น จากการทำสัญญาว่าด้วยการปักปันเขตแดน ระหว่างสยามกับฝรั่งเศส แบ่งออกได้เป็น ๒ ตอน คือ

                        (๑) เส้นแบ่งเขตแดนไทย - ลาว บริเวณที่เป็นทิวเขาและลำน้ำสายเล็กๆ

                        เริ่มขึ้น ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวใน พ.ศ. ๒๔๓๖ (ค.ศ. ๑๘๙๓) โดยฝรั่งเศสกดดันให้สยาม (ไทย) ต้องยอมทำหนังสือสัญญาลงวันที่ ๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๓๖ ยกดินแดนฝั่งซ้ายฟากตะวันออกของแม่น้ำโขง รวมทั้งเกาะทุกเกาะในแม่น้ำโขงให้แก่ฝรั่งเศส สัญญานี้ได้ให้สัตยาบันกัน เมื่อวันที่ ๒ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๓๖ แต่ฝรั่งเศสกลับส่งทหารหนึ่งกองพันไปยึดจันทบุรีไว้ โดยอ้างเหตุผลว่า เพื่อป้องกันการบิดพลิ้วของไทย และถึงแม้ไทยจะไม่ได้บิดพลิ้วสัญญาเขตแดนดังกล่าวข้างต้น แต่ฝรั่งเศสก็ยังไม่ยอมถอนทหารออกจากจันทบุรี เป็นสาเหตุที่สร้างความกดดันให้ไทย จำต้องยกดินแดนฝั่งขวาบางส่วนของแม่น้ำโขง และอำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย ให้แก่ฝรั่งเศสอีก ดังปรากฏในหนังสือสัญญา ฉบับลงวันที่ ๑๓ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๔๖ (ค.ศ. ๑๙๐๔)

                        ต่อมา ฝรั่งเศสได้คืนจันทบุรีให้ไทย แต่กลับไปยึดจังหวัดตราดแทน ในระหว่างนั้น ได้แต่งตั้งคณะกรรมการปักปันเขตแดนสยาม - ฝรั่งเศสขึ้น ทำการปักปันเขตแดนกัน โดยแบ่งเจ้าหน้าที่สำรวจปักปันเขตแดนออกเป็น ๒ ส่วน คือ

                        ส่วนที่ ๑ ทำการสำรวจปักปันเขตแดนไทย - ลาว ตอนบน ตั้งแต่แก่งผาได อำเภอเวียงแก่น จังหวัดเชียงราย ไปตามสันปันน้ำของทิวเขาหลวงพระบาง ต่อด้วยลำน้ำเหือง จนออกสู่แม่น้ำโขงที่ปากน้ำเหือง อำเภอเชียงคาน จังหวัดเลย

                        ส่วนที่ ๒ ทำการสำรวจปักปันเขตแดนไทย - ลาว ตั้งแต่แม่น้ำโขง ตรงปากห้วยดอน อำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี ไปตามสันปันน้ำของทิวเขาพนมดงรัก จนกระทั่งถึงเขตต่อ ระหว่างจังหวัดศรีสะเกษกับจังหวัดสุรินทร์ เส้นแบ่งเขตแดนได้กันเอาพื้นที่ของเมืองเสียมราฐ และพระตะบองไว้ในเขตไทย และเส้นแบ่งเขตแดนได้ไปตามเส้นแบ่งเขตจังหวัดจันทบุรี กับจังหวัดตราด ออกสู่ทะเลที่ปากน้ำเวฬุ

                        ในวันที่ ๒๓ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๔๙ (ค.ศ. ๑๙๐๗) สยาม (ไทย) กับฝรั่งเศส ได้ทำหนังสือสัญญากันใหม่ โดยแลกเปลี่ยนจังหวัดตราด และอำเภอด่านซ้าย จังหวัดเลย รวมทั้งอำนาจศาล กับเมืองเสียมราฐ ศรีโสภณ และพระตะบอง

                        (๒) เส้นแบ่งเขตแดนไทย - ลาว ตามลำแม่น้ำโขง

                        เส้นแบ่งเขตแดนไทย - ลาว ตามลำแม่น้ำโขงเป็นผลสืบเนื่องจาก หนังสือสัญญาที่ไทยทำไว้กับฝรั่งเศส เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๖ (ค.ศ. ๑๘๙๓) ซึ่งกำหนดให้สยาม (ไทย) สละข้ออ้างกรรมสิทธิ์เหนือดินแดนฝั่งซ้าย รวมทั้งเกาะทุกเกาะในแม่น้ำโขงให้แก่ฝรั่งเศส ต่อมาได้มีการทำอนุสัญญาฉบับลงวันที่ ๒๕ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๖๙ (ค.ศ. ๑๙๒๖) ซึ่งว่าด้วยแม่น้ำโขงโดยเฉพาะ อนุสัญญาฉบับนี้กำหนดเส้นแบ่งเขตแดน ระหว่างไทย - ลาว ในแม่น้ำโขง โดยระบุว่า ในตอนที่แม่น้ำโขงไม่แยกออกเป็นหลายสาย เพราะมีเกาะตั้งอยู่ ให้ถือร่องน้ำลึกเป็นเส้นแบ่งเขตแดน ส่วนในตอนที่แยกออกเป็นหลายสาย ให้ใช้ร่องน้ำลึกของสายแยกที่ใกล้ฝั่งไทยที่สุด เป็นเส้นแบ่งเขตแดน แม้ภายหลังร่องน้ำลึกดังกล่าวจะตื้นเขินจนเชื่อมเกาะติดกับฝั่ง ก็ยังคงให้ถือร่องน้ำเดิมที่ตื้นเขินนั้น เป็นเส้นแบ่งเขตแดนตลอดไป หากจะย้ายเส้นแบ่งเขตแดน ก็ให้เป็นหน้าที่ของคณะข้าหลวงใหญ่ประจำแม่น้ำโขง เป็นผู้พิจารณา โดยย้ายไปได้เพียงร่องน้ำที่อยู่ใกล้ที่สุด ถัดจากร่องน้ำเดิมที่ตื้นเขินเท่านั้น นอกจากนี้ ยังได้ระบุชื่อเกาะ ๘ เกาะให้เป็นดินแดนของไทยด้วย เช่น ดอนเขียว ดอนเขียวน้อย ดอนน้อย ดอนบ้านแพง

                        ใน พ.ศ. ๒๔๘๔ ไทยได้ทำหนังสือสัญญากับฝรั่งเศส ภายหลังการเกิดกรณีพิพาท ระหว่างไทยกับอินโดจีนของฝรั่งเศส โดยฝรั่งเศสได้คืนดินแดนลาวบนฝั่งซ้าย ของแม่น้ำโขงทั้งหมดให้แก่ไทย แต่สัญญาฉบับนี้ถูกยกเลิกไป ใน พ.ศ. ๒๔๘๙ ส่งผลให้เส้นแบ่งเขตแดนไทย - ลาว กลับสู่สถานะเดิม ก่อน พ.ศ. ๒๔๘๔ เช่นเดียวกับ กรณีของเส้นแบ่งเขตแดนไทย - กัมพูชา ที่กล่าวมาแล้ว

            ข. ความยาวและลักษณะโดยสรุปของเส้นแบ่งเขตแดนไทย - ลาว

                        ความยาวของเส้นเขตแดนไทย - ลาว มีรวมกันทั้งสิ้น ๑,๘๑๐ กิโลเมตร ประกอบด้วย

                        ๑) เส้นเขตแดนตามร่องน้ำลึกของแม่น้ำโขง ยาว ๙๗ กิโลเมตร ในจังหวัดเชียงราย

                        ๒) เส้นเขตแดนตามสันปันน้ำของทิวเขาหลวงพระบาง ยาว ๕๐๕ กิโลเมตร ในจังหวัดเชียงราย พะเยา น่าน อุตรดิตถ์ และพิษณุโลก

                        ๓) เส้นเขตแดนตามร่องน้ำลึกของแม่น้ำเหืองงา ยาว ๑๙ กิโลเมตร ในจังหวัดพิษณุโลก

                        ๔) เส้นเขตแดนตามร่องน้ำลึกของแม่น้ำเหือง ยาว ๑๓๔ กิโลเมตร ในจังหวัดเลย

                        ๕) เส้นเขตแดนตามร่องน้ำลึกของแม่น้ำโขง ยาว ๘๕๘ กิโลเมตร ในจังหวัดเลย หนองคาย นครพนม มุกดาหาร อำนาจเจริญ และอุบลราชธานี โดยจังหวัดหนองคายมีเส้นเขตแดนในลำน้ำโขงยาวที่สุด คือ ๓๒๙ กิโลเมตร

                        ๖) เส้นเขตแดนตามสันปันน้ำของทิวเขาพนมดงรัก ยาว ๑๙๗ กิโลเมตร ในจังหวัดอุบลราชธานี