บายศรีภาคกลาง

            บายศรีเป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นที่สืบทอดกันมาช้านานตั้งแต่สมัยโบราณ บายศรีของไทยทำด้วยใบตองเป็นรูปแบบกระทงบรรจุอาหาร โดยมีข้อสันนิษฐานว่า บายศรีมีมาตั้งแต่ในสมัยอยุธยา เนื่องจากมีหลักฐานปรากฏอยู่ในวรรณคดีเรื่อง มหาชาติคำหลวง กัณฑ์มหาราช ซึ่งคงแต่งขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๐๒๕ และต่อมามีการนำบายศรีเข้ามาผนวกกับพิธีในพระพุทธศาสนา เช่น พิธีทำขวัญนาค ซึ่งในครั้งนั้นจะมีรูปแบบใดไม่มีหลักฐานแน่ชัด พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงอธิบายไว้ใน พระราชพิธีสิบสองเดือน ตอนหนึ่งว่า  "...บายศรีตองก็เป็นกระทงที่สำหรับบรรจุอาหาร แต่เป็นการออกหน้าประชุมคนพร้อมๆ กัน ก็คิดตกแต่งให้งดงามมากมาย ชะรอยบายศรีแต่เดิมจะใช้โต๊ะกับข้าวโต๊ะหนึ่ง จานเรียงซ้อนๆ กันขึ้นไปจนสูงๆ เหมือนแขกเขาเลี้ยงที่เมืองกลันตัน ภายหลังเห็นว่าไม่เป็นของที่แน่นหนา และยังไม่สู้ใหญ่โตนักสมปรารถนา จึงเอาพานซ้อนกันขึ้นไปสามชั้น ห้าชั้น แล้วเอาของตั้งวางบนปากพาน ที่เป็นคนวาสนาน้อยไม่มีโต๊ะ ไม่มีพาน ก็เย็บกระทงตั้งซ้อนขึ้นไปสามชั้น ห้าชั้น เจ็ดชั้น ก็เจิมปากให้เป็นกระทงเจิม ให้เป็นการงดงาม..."

            บายศรีของภาคกลางได้รับอิทธิพลมาจากศาสนาพราหมณ์ (ฮินดู) และมีหลากหลายรูปแบบ อาจสืบเนื่องมาจาก ภาคกลางเป็นที่ตั้งของราชสำนัก ประกอบกับคนไทยมีฝีมือประณีตช่างประดิดประดอย จึงสามารถเชื่อมโยงบายศรีให้เข้ากับความเชื่อ ของประเพณีและวัฒนธรรมต่างๆ ได้อย่างลงตัว ซึ่งถือได้ว่า เป็นภูมิปัญญาที่ควรค่าแก่การอนุรักษ์

            บายศรีภาคกลางมีภาษาหรือคำที่ใช้เรียกส่วนประกอบต่างๆ  คือ

            ๑. คำเรียก "ตัว" หรือ "นิ้ว" หมายถึง การม้วนใบตองให้เป็นตัวหรือนิ้ว ด้วยการเอาดอกพุดหรือดอกรักพลาสติกใส่ตรงหัวของใบตอง  แล้วจับม้วนให้กลมและมียอดแหลม หากต้องการจะใช้ดอกพุด ดอกรัก หรือดอกมะลิสด ควรเสียบดอกไม้สดภายหลัง เพราะถ้าทำบายศรีครั้งละมากๆ ดอกไม้สดจะบานและทำให้ดูไม่สวยงาม

            ๒. คำเรียก "ปั้น" หรือ "องค์" (สรรพนามที่ใช้เรียก) หมายถึง ตัวหรือนิ้วที่นำมานุ่งผ้ารวมกัน เช่น นำตัวหรือนิ้วมานุ่งผ้าเรียงกัน ๓ นิ้ว ๕ นิ้ว  ๗ นิ้ว  ๙ นิ้ว  ๑๖ นิ้ว ก็เรียกว่าได้  ๑ ปั้น  ๑ องค์

            ๓. คำเรียก "แม่" และ "ลูก" หมายถึง ตัวหรือนิ้วที่นำมานุ่งผ้ารวมเป็นปั้นหรือองค์ เรียกว่า แม่ หรือลูก สังเกตได้ว่า ตัวที่ประกอบเข้าไปตามหลักการไม่ว่าจะเป็น ๓ มุม หรือ ๔ มุม ก็ตาม จุดนี้จะเรียกว่า "แม่" ส่วนตัวที่แทรกระหว่างตัวใหญ่นั้น จะเรียกว่า "ลูก" เช่น แม่ ๕ ลูก ๓ และไม่มีที่แม่จะน้อยกว่า ๕ หรือลูกน้อยกว่า ๓ มีแต่จะต้องสูงขึ้นไปตามลำดับ เช่น แม่ ๗  ลูก ๕ หรือ แม่ ๙ ลูก ๕

            ส่วนภาษาหรือสรรพนามของแต่ละภาคที่ใช้เรียกตัวหรือนิ้วที่นำมานุ่งผ้ารวมกัน เช่น นำตัวหรือนิ้วมานุ่งผ้าเรียงกัน ๓ นิ้ว  ๕ นิ้ว  ๗ นิ้ว  ๙ นิ้ว  ๑๖ นิ้ว เรียกแตกต่างกันคือ

ภาคกลาง เรียกว่า "ปั้น" หรือ "องค์"

ภาคเหนือ เรียกว่า "กาบ" หรือ "ขา"

ภาคใต้ เรียกว่า "แม่" หรือ "ลูก" เช่น แม่ ๑๖  ลูก ๙

ภาคอีสาน เรียกว่า "แม่" เช่น แม่ ๑๖ แม่ ๙

            บายศรีภาคกลางนอกจากจะมีบายศรีปากชาม บายศรีใหญ่หรือบายศรีต้นแล้ว ปัจจุบันมีการทำบายศรีหลายรูปแบบ ซึ่งสามารถจำแนกออกได้ โดยดูจากรูปแบบของบายศรีว่า เป็นบายศรีแบบดั้งเดิมหรือแบบประยุกต์ บายศรีแบบดั้งเดิม จะทำตามแบบดั้งเดิมโบราณ โดยมีการกำหนดรูปแบบที่แน่นอนตายตัว เช่น บายศรีปากชาม บายศรีเทพ บายศรีพรหม บายศรีตอ บายศรีหลัก (บายศรีต้นหรือบายศรีพระเกตุ) บายศรีขันธ์ ๕ ฯลฯ ส่วนบายศรีแบบประยุกต์ จะทำตามจินตนาการของผู้ทำบายศรี โดยมีการประดิษฐ์แบบวิจิตรสวยงามสอดคล้องกับความเชื่อต่างๆ เช่น บายศรีกำเนิดพระแม่กวนอิม บายศรีพระแม่ธรณี บายศรีพรหมเปิดโลก บายศรีพระแม่โพสพ บายศรีธรรมจักร ฯลฯ

ดังนั้น บายศรีภาคกลางพอจำแนกได้ดังนี้

๑. บายศรีปากชาม

๒. บายศรีเทพ

๓. บายศรีพรหม  บายศรีพรหมสี่หน้า

๔. บายศรีตอ

๕. บายศรีหลัก (บายศรีต้น หรือบายศรีพระเกตุ)

๖. บายศรีขันธ์ ๕

๑. บายศรีปากชาม

ประกอบด้วย

๑) แม่ ๙ นิ้ว ลูก ๗ นิ้ว หรือ ๕ นิ้ว

๒) แม่ ๗ นิ้ว ลูก ๕ นิ้ว  

๓) แม่ ๕ นิ้ว ลูก ๓ นิ้ว  

๔) แม่ ๙ นิ้ว ๗ นิ้ว หรือ ๕ นิ้ว ลูกเป็นแมงดา แมงดาคือ ส่วนที่อยู่ระหว่างองค์บายศรี มีลักษณะคล้ายตัวแมงดา แมงดารูปแบบโบราณจะใช้วิธีการตัดใบตองเป็นรูปลักษณะคล้ายตัวแมงดา อาจฉลุลายได้ตามต้องการ ปัจจุบัน ตัวแมงดาได้มีการดัดแปลงให้มีความงดงามมากขึ้น เป็นรูปแบบที่ประณีต โดยการพับใบตองนำมาเย็บติดกับแบบแมงดา หรืออาจนำดอกไม้มาเย็บติดกับแบบแมงดา เพื่อให้ดูสวยงามมากยิ่งขึ้น

๕) กรวยบายศรี สำหรับใส่ข้าว ภายในกรวยให้ใส่ข้าวปากหม้อที่หุงสุก (ข้าวที่หุงเสร็จใหม่ๆ ยังไม่ได้ตัก) รอให้ข้าวเย็น แล้วจึงตักข้าวให้เต็มกรวย และอัดให้แน่น เรียกว่า หัวบิณฑ์ มีความหมายแทนข้าวสวย พร้อมทั้งใส่กล้วยน้ำว้า ซึ่งมีความหมายแทนกล้วยน้ำไทที่หายาก และยังแทนผลไม้ต่างๆ นอกจากนี้ ใส่แตงกวาซึ่งมีความหมายแทนผักสดต่างๆ ชามละ ๑ ลูก โดยตัดหัวตัดท้ายของกล้วยน้ำว้าและแตงกวาออก และผ่าออกเป็น ๓ ส่วนตามความยาวเท่าๆ กัน จากนั้นนำกล้วยน้ำว้า และแตงกวา มาประกบกัน แล้วนำไปใส่สับหว่างระหว่างองค์บายศรี

๖) ดอกไม้ที่ใช้ในการตกแต่งบายศรี ส่วนใหญ่จะใช้ดอกดาวเรืองนำมาตกแต่งให้สวยงาม เพราะดาวเรืองมีความหมายถึง ความเจริญรุ่งเรือง หรือใช้ดอกไม้มงคล ส่วนยอดกรวยจะประดับด้วยดอกดาวเรืองและดอกบัว ดอกบัวที่ยอดกรวยตามคำสั่งสอนของครูบาอาจารย์ ห้ามพับเด็ดขาด และต้องใช้ดอกบัวตูม แต่ถ้านำไปใช้ในพิธีกรรม ที่มีการถวายของคาว จะต้องเปลี่ยนจากดอกบัวเป็นไข่ต้ม ซึ่งมีความหมายแทนอาหารคาว

๗) ภาชนะที่ใช้ในการใส่บายศรีปากชาม เดิมจะใส่ชาม ปัจจุบันนิยมวางบนพาน  

บายศรีปากชาม ในพิธีกรรมที่มีการถวายของคาว บนยอดกรวยจะต้องเปลี่ยนจากดอกบัวเป็นไข่ต้ม