มูลนิธิโครงการสารานุกรมไทยสำหรับเยาวชน

ชาวบ้านสร้างเครื่องมือเครื่องใช้ขึ้นเพื่อประโยชน์ใช้สอยในชีวิตประจำวัน และเพื่อสนองความเชื่อของตนในพิธีกรรมต่างๆ เนื่องจากคนไทย และผู้ปกครองบ้านเมือง ล้วนเป็นผู้ที่มีความละเอียดประณีต อีกทั้งมีความคิดสร้างสรรค์ เครื่องมือเครื่องใช้ ที่ประดิษฐ์ขึ้น จึงมีทั้งประโยชน์ใช้สอย และความงามทางศิลปะ

หัตถกรรมพื้นบ้านมีหลายชนิด แยกตามลักษณะของวัสดุ เทคนิคการทำ และวัตถุประสงค์ของการนำไปใช้

ลูกข่าง

หัตถกรรมที่เป็นเครื่องไม้ มักทำจากไม้สัก ไม้ชิงชัน ไม้โมกมัน และไม้แดง ประดิษฐ์เป็นกระต่ายขูดมะพร้าว กระจ่า เชี่ยนหมาก เครื่องเรือนแกะสลักฉลุลาย เครื่องเล่น เช่น ลูกข่าง ช้างไม้ และตุ๊กตา

เครื่องจักสานนั้นเป็นสิ่งประดิษฐ์จากไม้ไผ่ ใบลาน ที่ชาวบ้านทำเป็นของใช้ และเป็นเครื่องมือประกอบอาชีพ ได้แก่ สุ่มไก่ ข้อง ชะลอม ฝาชี กระบุง ตะกร้า หมวกงอบ ตะกร้อสอยผลไม้ และเป็นของเล่น เช่น พวงปลาตะเพียนแขวนให้เด็กนอนดูในเปล

เครื่องดินเผาเป็นผลงานประยุกต์ศิลป์ ที่ใช้ประโยชน์ได้มาก ในชีวิตประจำวัน และพัฒนาเป็นงานวิจิตรศิลป์ที่งดงาม แสดงถึงวัฒนธรรมอันสูงส่งของคนไทยมาแต่โบราณ เครื่องใช้ที่ทำด้วยดิน ได้แก่ ครก หม้อ โอ่ง ไห คนโท และที่ประดิษฐ์รูปร่างสวยงาม ใช้เทคนิคการเคลือบสีต่างๆ ได้แก่ เครื่องสังคโลก เครื่องเบญจรงค์ และลายน้ำทอง เป็นต้น

เครื่องทอเป็นหัตถกรรมพื้นบ้านอีกอย่างหนึ่ง แบ่งเป็นประเภทเสื่อ ซึ่งใช้ต้นกกย้อมสีมาทอเป็นผืนใหญ่ และประเภทผ้า ซึ่งมีทั้งการทอผ้าพื้น และผ้าลายยกดอก วัสดุที่นำมาใช้ทอผ้า ได้แก่ ฝ้าย ไหม และขนสัตว์ ลวดลายของผ้าที่ทอในภาคต่างๆ ล้วนมีความงดงามแสดงถึงศิลปะในท้องถิ่นนั้น เช่น ผ้ายก ผ้าลายขิด ผ้าตีนจก และผ้ามัดหมี่ เป็นต้น

ผ้าตีนจก

เครื่องรักเป็นเครื่องใช้สอย และภาชนะที่สานด้วยไม้ไผ่ เคลือบด้วยรัก ซึ่งเป็นยางไม้ชนิดหนึ่ง ขัดให้เกลี้ยง แล้วเขียนลวดลายเป็นสีต่างๆ หรือลายทอง เครื่องรักนี้มีชื่อเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า เครื่องเขิน มีความงดงาม และมีประโยชน์ใช้สอยในชีวิตประจำวันของคนภาคเหนือ ได้แก่ พาน เชี่ยนหมาก ขันน้ำ ถาดใส่ของถวายพระ และแจกัน

พระพุทธรูปสัมฤทธิ์

เครื่องโลหะ ชาวบ้านนำโลหะ เช่น เหล็ก มาทำเป็นเครื่องมือ ใช้ในครัวเรือน และในการประกอบอาชีพทางการเกษตร เช่น มีด กรรไกร ขวาน เคียว สิ่ว จอบ เสียม ใช้ทองเหลือง และทองแดง มาทำเชิงเทียน เชื่ยนหมาก ใช้ทองแดงมาผสมกับดีบุก และเศษทอง เป็นสัมฤทธิ์ สร้างพระพุทธรูป ทำขันลงหิน มีด และช้อน ซึ่งเป็นหัตถกรรมไทย ที่มีชื่อเสียงไปทั่วโลก

หนังสติ๊ก

เครื่องหนัง หนังสัตว์เป็นวัสดุ ที่คนไทยนำมาประดิษฐ์เป็นส่วนประกอบของเครื่องมือ เช่น สายธน และหนังสติ๊ก ที่ใช้ยิงไล่นกกาในท้องนา เป็นสิ่งสื่อความหมาย เพื่อการบันเทิง เช่น ตัวหนังตะลุง ที่ใช้เชิดเป็นเรื่องราว ส่วนที่เป็นเครื่องใช้ ได้แก่ อานม้า สายบังเหียน เป็นต้น

เครื่องกระดาษ ศิลปะพื้นบ้าน ที่คนไทยรู้จักนำกระดาษมาประดิษฐ์นั้น มีมากมาย ในด้านการศึกษา มีการทำข่อย สมุดไทย ส่วนเครื่องใช้ ได้แก่ ร่ม ซึ่งทำด้วยกระดาษสา ด้านการบันเทิง ใช้กระดาษมาทำหัวโขน หน้ากาก หัวโต บางครั้งนำมาทำเครื่องเล่น เช่น ตุ๊กตา สัตว์จำลอง และว่าว เป็นต้น