แร่แต่ละชนิดดังกล่าว จะสามารถขูดแร่ พวกที่มีเลขต่ำกว่าได้ แต่จะไม่สามารถขูดขีดแร่ พวกที่มีเลขสูงกว่าได้ ตัวอย่างเช่น เพชร แข็ง ๑๐ สามารถขูดขีดแร่ได้ทุกชนิด คอรันดัม แข็ง ๙ จะไม่สามารถขูดขีดเพชรให้เป็นรอยได้ แต่สามารถขูดขีด โทแพซ ควอตซ์ ออร์โทเคลส ที่มีความแข็งรองลงมาได้ ดังนี้ เป็นต้น อัญมณีที่มีค่าความแข็งเท่ากัน สามารถขูดขีดกันให้เป็นรอยได้ ความแข็งของอัญมณีชนิดเดียวกัน อาจจะมีการเปลี่ยนแปลงไปเล็กน้อยได้ตามส่วนประกอบ และลักษณะของการเกาะกลุ่มรวมกันของเนื้อแร่ หรือตามการผุเสื่อมสลายโดยธรรมชาติ ค่าความแข็งดังกล่าวนี้ เป็นค่าความแข็งที่เปรียบเทียบกันเท่านั้น มิใช่เป็นหน่วยวัดค่าความแข็ง ความแตกต่างของค่าความแข็งในแต่ละระดับ ก็ไม่เท่ากัน เช่น ความแตกต่างของความแข็งระหว่างเพชรกับคอรันดัม จะไม่เท่ากับความแตกต่างของความแข็งระหว่างคอรันดัมกับโทแพซ โดยทั่วไปแล้วอัญมณีที่มีค่าความแข็งตั้งแต่ ๗ ขึ้นไป จะมีความคงทนเหมาะสมต่อการสวมใส่ในชีวิตประจำวัน ในการตรวจสอบชนิดของอัญมณีนั้น จะไม่นิยมใช้การทดสอบความแข็งกัน เนื่องจากจะทำให้อัญมณีที่ถูกทดสอบนั้นเสียหาย และอาจทำลายคุณค่าความสวยงามได้ แต่ในบางครั้งอาจจะใช้ได้ ในกรณีจำเป็นสำหรับอัญมณีที่ยังไม่ได้เจียระไน หรือแกะสลัก ซึ่งมีความโปร่งแสงถึงทึบแสง แต่ไม่ควรใช้ทดสอบอัญมณีที่โปร่งใสเจียระไนแล้วเป็นอันขาด

ความเหนียว (Toughness)

            คือ ความสามารถของอัญมณีในการต้านทานต่อการแตกหัก แตกร้าว การเกาะเกี่ยว เกาะกลุ่มอยู่ติดกันแน่นมาก แต่ก็มีปัจจัยหลายอย่าง ที่มีบทบาทในการลดค่าความเหนียวของอัญมณี เช่น การมีแนวแตกเรียบ (cleavage) เป็นการแตกอย่างมีทิศทาง แน่นอน ขึ้นกับลักษณะโครงสร้างของผลึกแร่ การแตกมีระนาบเรียบตามโครงสร้างอะตอมในผลึกแร่ อาจเป็นแนวเดียว หรือหลายแนวก็ได้ การแตกแบบขนาน (parting) เป็นการแตกที่เกิดขึ้นในแนวโครงสร้างของแร่ที่ไม่แข็งแรง มักเป็นรอยต่อของผลึกแฝด รอยแตกร้าว (fracture) เป็นการแตกที่เกิดขึ้น โดยไม่มีทิศทางที่แน่นอน มักมีลักษณะแตกต่างกันไป และเป็นลักษณะเฉพาะของแร่ เช่น แบบโค้งเว้าเหมือนก้นหอย หรือแบบเสี้ยนไม้ เป็นต้น ความเหนียวไม่จำเป็นต้องมีความสัมพันธ์เกี่ยวข้องกับความแข็ง ตัวอย่างที่เห็นได้ง่าย และชัดเจน ได้แก่ เพชร ซึ่งเป็นวัตถุธรรมชาติที่มีความแข็งมากที่สุดในโลก สามารถขูดขีด ตัดสลักวัตถุ หรืออัญมณีใดๆ ได้ แต่ เพชร มีเนื้อแร่ที่ค่อนข้างเปราะ และอาจแตกหักกระจายได้โดยง่าย เมื่อได้รับแรงกระทบกระแทก ในทิศทางบางทิศทาง ดังนั้นในการตำหรือบดเพชรให้ละเอียด เพื่อนำเอาผงเพชรมาทำเป็นผงขัด หรือประลงในผิว ใบเลื่อยต่างๆจึงใช้เหล็ก ซึ่งมีความเหนียวมากกว่าเป็นตัวตำให้ละเอียดลงไป ในขณะที่หยกเจไดต์ หรือเนไฟรต์ ซึ่งเป็นอัญมณีที่มีความเหนียวมากเป็นพิเศษ สามารถที่จะนำมาเจียระไนตัดเป็นแผ่นบาง หรือแกะสลักในรูปแบบที่ซับซ้อนได้ โดยไม่มีการแตกร้าว นำมาทำเครื่องประดับได้อย่างคงทนสวยงามดี การจัดแบ่งระดับความเหนียวของอัญมณีโดยทั่วไป แบ่งได้ดังนี้ เหนียวมากเป็นพิเศษได้แก่ หยกเจไดต์ หรือเนไฟรต์ เหนียวมาก ได้แก่ คอรันดัน เหนียว ได้แก่ ควอตซ์เนื้อผลึก และสปิเนล เหนียวพอใช้ ได้แก่ ทัวร์มาลีน และเปราะ ได้แก่ เฟลด์สปาร์ และโทแพซ

ความถ่วงจำเพาะ หรือ ความหนาแน่น สัมพัทธ์ (Specific gravity)

            เป็นอัตราส่วนระหว่างน้ำหนักของวัตถุกับน้ำหนักของน้ำที่มีปริมาตรเท่ากัน (ในอุณหภูมิ ๔ °ซ) ตัวอย่างเช่น ทับทิมที่มีน้ำหนัก ๕ กะรัต และน้ำที่มีปริมาณเท่ากัน มีน้ำหนัก ๑.๒๕ กะรัต ค่าความถ่วงจำเพาะของทับทิมจะเท่ากับ ๔.๐๐ หรืออัญมณีใดๆ ที่มีค่าความถ่วงจำเพาะเท่ากับ ๓ อัญมณีนั้นๆ ก็จะมีน้ำหนักเป็น ๓ เท่าของน้ำหนักของน้ำ ที่มีปริมาตรเท่ากันนั่นเอง โดยทั่วไปแล้วค่าความถ่วงจำเพาะของอัญมณีแทบทุกชนิด จะมีค่าอยู่ในช่วงระหว่าง ๑-๗ อัญมณีที่มีค่าต่ำกว่า ๒ ถือว่า เป็นชนิดเบา เช่น อำพัน พวกที่มีค่าอยู่ระหว่าง ๒ และ ๔ เป็นชนิดปกติ เช่น ควอตซ์ พวกที่มีค่ามากกว่า ๔ เป็นชนิดหนัก เช่น มณีดีบุก สามารถนำค่าความถ่วงจำเพาะ มาใช้เป็นข้อมูลเสริม ช่วยในการตรวจจำแนก ชนิดของอัญมณีได้ โดยเฉพาะพวกที่ไม่ได้อยู่ ในตัวเรือน เพราะค่าความถ่วงจำเพาะของ อัญมณีแต่ละชนิดนั้นมักจะมีค่าที่ค่อนข้าง คงที่และสามารถตรวจสอบได้ง่ายโดยไม่ทำให้ อัญมณีเสียหายด้วย วิธีการตรวจสอบค่าความถ่วง จำเพาะที่ได้ผลดี และเป็นที่ยอมรับกันโดยทั่วไป มีอยู่ ๒ วิธีคือ วิธีการชั่งน้ำหนักอัญมณีแบบ แทนที่น้ำในเครื่องชั่ง (ใช้หลักการของอาร์คีเมเดส) และการใช้น้ำยาเคมีหนัก เช่น เมทิลีนไอโอไดด์ โบรโมฟอร์ม ฯลฯ เป็นหลักในการตรวจสอบ แต่ก็ยังมีปัญหาไม่ว่าในวิธีใดๆ นั่นคือ การมี มลทินตำหนิภายในเนื้ออัญมณี หรือรอยแตกร้าว ต่างๆ เป็นต้น สิ่งเหล่านี้จะมีผลต่อการตรวจ สอบเพราะอาจทำให้ค่าที่ได้มีความผิดพลาดไป จากความเป็นจริง ถึงแม้ว่าอัญมณีนั้นจะเป็นผลึก เดี่ยวก็ตาม จึงควรจะต้องพิจารณาดูอัญมณีให้ ละเอียดถึงลักษณะผิวเนื้อภายนอกและภายใน ทำความสะอาดอัญมณีให้หมดจด ระมัดระวังในการเตรียมตัวอย่าง และเครื่องมือ มีการควบคุมอุณหภูมิ ขณะทำการตรวจ ให้คงที่ มีความละเอียด และทำการตรวจหลายๆ ครั้ง เพื่อนำมาสรุปผลให้ได้ค่าที่ถูกต้องมากขึ้น ค่าความถ่วงจำเพาะ ยังช่วยในการคาดคะเนน้ำหนักและขนาดของ อัญมณีได้ด้วย เช่น เพชรที่มีน้ำหนัก ๑ กะรัต จะมีขนาดเล็กกว่าอะความารีนที่มีน้ำหนัก ๑ กะรัต และเจียระไนแบบเดียวกันที่เป็นเช่นนี้เนื่องจาก เพชรมีค่าความถ่วงจำเพาะหรือมีความหนาแน่น มากกว่าอะความารีน อัญมณีต่างชนิดกันแม้ว่ามี น้ำหนักเท่ากันแต่จะมีขนาดที่แตกต่างกันเสมอ และอีกประการหนึ่ง อัญมณีที่มีค่าความแข็งสูง ก็มักจะมีค่าความถ่วงจำเพาะสูงด้วย

รูปแบบของผลึก (Forms)

            เป็นรูปร่างลักษณะผลึกภายนอกของแร่ที่เป็นอัญมณีชนิดต่างๆ ที่มองเห็น และพบได้โดยทั่วๆ ไป ส่วนใหญ่มักจะเกิดเป็นผลึกเดี่ยว และมีการเติบโต ขยายออกเป็นรูปร่างเห็นเด่นชัดเฉพาะตัว เช่น โกเมน มักจะพบในลักษณะรูปร่างแบบกลม คล้ายลูกตะกร้อ เพชร และสปิเนล มักจะพบในรูปร่างลักษณะแบบ แปดหน้ารูปพีระมิดประกบฐานเดียวกัน รูปแบบของผลึกยังอาจหมายถึง ชนิดของลักษณะผลึก (habits) ซึ่งอาจจะเป็นลักษณะแผ่นแบน รูปเข็มเล็กยาว แผ่นเรียวยาว แท่ง หกเหลี่ยม แผ่นหนาก้อน กลุ่ม คล้ายเข็ม คล้ายต้นไม้ คล้ายพวงองุ่น คล้ายไต เป็นต้น ในธรรมชาติจริงๆ แล้ว ผลึกอัญมณีที่เกิดขึ้นเป็นผลึกเดี่ยว และมีรูปร่างครบทุกหน้าผลึกที่ได้สัดส่วน หรือรูปร่างสมบูรณ์จะพบได้ยากมาก โดยมากจะพบเป็นผลึกขนาดเล็ก ละเอียด เกาะกลุ่มรวมกันเป็นผลึกแฝด หรือเป็นผลึกแฝดซ้ำซ้อน ควรจะระลึกไว้ในใจอยู่เสมอว่า ชนิดของอัญมณี ที่เป็นแร่ประเภทเดียวกันถ้าเกิดอยู่ในแหล่งหรือ บริเวณที่แตกต่างกัน ก็อาจจะมีรูปร่างลักษณะ ผลึกภายนอกที่ต่างกันได้ โดยสรุปแล้วความรู้ และความเข้าใจถึงความแตกต่างที่หลากหลาย ของรูปแบบของผลึก และรูปร่างลักษณะภายนอก ของอัญมณีอาจมีประโยชน์ช่วยในการตรวจ จำแนกชนิดอัญมณี ที่เป็นผลึกก้อนดิบได้อย่าง ง่ายๆ หรือบางครั้งอาจสามารถบอกแหล่งกำเนิด ได้ด้วย

พลอยเจียระไนสีต่างๆ