ประเภทของเกวียนและบทบาทในสังคมไทย

            เกวียนแบ่งออกเป็น ๒ ประเภทหลัก คือ เกวียนเทียมวัว และเกวียนเทียมควาย แต่ทั่วไปมักเรียกกันว่า เกวียนวัว และเกวียนควาย เกวียนวัวมีขนาดเล็กกว่าเกวียนควาย ทำให้มีความคล่องตัว จึงเหมาะกับสภาพภูมิประเทศซึ่งเป็นที่ดอนสูง ป่าดง มีหล่มโคลนน้อย เช่น ภาคอีสาน ภาคเหนือ ภาคกลางตอนบน ส่วนเกวียนควายเหมาะกับที่ราบลุ่ม มีหล่มโคลนมากกว่า เช่น ภาคกลางตอนล่าง ภาคตะวันออก ภาคตะวันตก ภาคใต้

            เนื่องจากเกวียนเป็นพาหนะที่ใช้สำหรับการเดินทางไกลและบรรทุกหนัก โครงสร้างและส่วนประกอบของเกวียนส่วนใหญ่ จึงจำเป็นต้องใช้ไม้เนื้อแข็ง มีการเลือกไม้บางชนิดให้เหมาะสมกับลักษณะการใช้งานในแต่ละส่วนของเกวียนด้วย คือ ไม้พยุง ไม้มะค่า ไม้แดง ไม้ประดู่ ไม้เต็ง ไม้เค็ง ไม้พะยอม ไม้ตะเคียน ไม้ชาด ไม้เหลื่อม ไม้กระทุ่ม ไม้จิก ไม้เพกา ฯลฯ เพราะนอกจากจะใช้บรรทุกข้าวเป็นประจำทุกปีแล้ว หลายแห่งก็มักมีการรวมกลุ่มกันใช้เกวียนเป็นพาหนะ สำหรับต้อนวัวควายไปขายถึงภาคกลางและภาคตะวันออกในครั้งหนึ่งๆ เป็นเวลานาน บางครั้งเป็นเดือน รวมทั้งรับจ้างพ่อค้า ในการบรรทุกลำเลียงสินค้า ข้าว และของป่าจากทุ่งนาป่าดงไปยังจุดขนถ่ายสินค้าทางเรือหรือทางรถไฟ นอกจากนี้ เมื่อมีงานบุญประเพณีต่างๆ ก็ยังใช้เกวียนร่วมขบวนแห่ หรือใช้เป็นพาหนะ สำหรับเดินทางไปนมัสการปูชนียสถานทั้งใกล้และไกล ตามโอกาส

            แม้ว่าในสังคมเกษตรกรรมนำเกวียนมาใช้เพื่อบรรทุก ขนส่ง และเดินทางในแต่ละท้องถิ่นก็ตาม แต่ช่างเกวียนก็ยังสร้างสรรค์ความงามให้แก่เกวียน โดยใช้วิธีต่อเติมและเพิ่มเติม คือ ต่อเติมชิ้นส่วนต่างๆ ของเกวียน ให้มีรูปร่างอ่อนช้อยงดงามมากขึ้นกว่าปกติ และเพิ่มเติมด้วยการเลือกใช้วัสดุตกแต่ง เขียนภาพระบายสี หรือสลักลวดลายต่างๆ ทำให้เกวียนมีคุณค่าและมูลค่าเพิ่มมากขึ้น จนเป็นเสมือนเครื่องแสดงสถานภาพทางสังคมและฐานะของเจ้าของเกวียนอีกด้วย

ความสัมพันธ์ของคนไทยกับเกวียน

            คนไทยซึ่งส่วนใหญ่เป็นเกษตรกรมีความผูกพันกับเกวียน และต้องใช้เกวียนเป็นพาหนะ ดังนั้น จึงพบว่า เกวียนได้เข้ามาเกี่ยวข้องในวิถีชีวิตหลายอย่าง ดังเห็นได้จากนิทาน ตำนาน ประวัติศาสตร์ รวมทั้งผญาภาษิต คำพังเพย และการละเล่นของเด็ก เช่น นิทานเรื่องเทวดากับคนขับเกวียน นิทานเรื่องโคนันทวิศาล นิทานเรื่องคันธนามโพธิสัตว์ หรือท้าวคันธนาม ตำนานพระธาตุพนม ตอนทรงปรารภบุพกรรมของพระพุทธเจ้า ตอนสละคนเป็นข้าโอกาสและตั้งบ้านธาตุพนม ในพงศาวดารโยนก เรื่องพระยามังรายตั้งเมืองเชียงใหม่ มีการเปรียบเทียบให้เห็นว่า มีการใช้เกวียนเป็นพาหนะ รวมทั้ง ผญาภาษิต คำพังเพยที่เป็นคติคำสอนในการดำรงชีวิตร่วมกันในสังคม และการละเล่นของเด็กที่เรียกว่า โค้งตีนเกวียน หรือระวงตีนเกวียน